Ο Παπουλάκος (Μοναχός Χριστόφορος Παναγιωτόπουλος 1780/90 - 1861)
ΑΘΗΝΑ, ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2006
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ
Πρόλογος
Εισαγωγή
1ο Κεφάλαιο: Ιστορικό πλαίσιο
1.1 Η κατάσταση στο ελληνικό κράτος και η ξενοκρατία
1.2 Η κατάσταση στην ελλαδική Εκκλησία
1.3 Η Φιλορθόδοξη Εταιρεία και ο Κοσμάς Φλαμιάτος
2ο Κεφάλαιο: Τα χρόνια μέχρι την έναρξη της κηρυκτικής του δράσης
2.1 Τα χρόνια του Παπουλάκου ως λαϊκού
2.2 Τα πρώτα χρόνια του ως μοναχός
3ο Κεφάλαιο: Έναρξη κηρυκτικής δράσης και η αποδοχή του κόσμου
3.1 Το παρουσιαστικό και το ύφος του
3.2 Τα κηρύγματα
3.3 Δύο σημαντικά πρόσωπα που επηρέασαν τα κηρύγματά του
4ο Κεφάλαιο: Μερική αναστολή και εντατικοποίηση της δράσεώς του
4.1 Ένας ανασταλτικός παράγοντας στην δράση του
4.2 Η εντατικοποίηση της δράσεώς του με πολιτικό χαρακτήρα πλέον
4.3 Χαρακτηριστικά δείγματα του λόγου και του ύφους του
5ο Κεφάλαιο: Η ανοιχτή ρήξη με τις αρχές
5.1 Η συνέχεια της περιοδείας του
5.2 Δεύτερος κύκλος της περιοδείας του
5.3 Στην Λακωνία
5.4 Η διάλυση της Φιλορθοδόξου Εταιρείας
6ο Κεφάλαιο: Η αποκορύφωση του «κινήματος» και η σύλληψη
6.1 Αποστολή στρατιωτικής δύναμης και οι απόπειρες σύλληψης
6.2 Η «εκστρατεία» στην Καλαμάτα και η μεταστροφή του κόσμου
6.3 Η προδοσία και η σύλληψη
6.4 Το κόστος καταστολής του «κινήματος».
7ο Κεφάλαιο: Το τέλος και η μνήμη του στην εποχή μας
7.1 Η δίκη
7.2 Ο εγκλεισμός στην Μονή Παναχράντου και το τέλος
7.3 Η μνήμη του στις μέρες μας
Επίλογος
Παράρτημα
Βιβλιογραφία
Σημειώσεις
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Το πρόσωπο με το οποίο θα ασχοληθούμε στην παρούσα εργασία έζησε και έδρασε στην εποχή της αντιβασιλείας και της βασιλείας του Όθωνα. Η ύπαρξη ενός ελληνικού κράτους ήταν μία αναγκαία ιστορική πραγματικότητα. Η δημόσια διοίκηση προσπαθούσε να οργανωθεί κατά τα πρότυπα των λοιπών δυτικοευρωπαϊκών κρατών. Ο λαός που κατοικούσε στον τότε ελλαδικό χώρο έπρεπε να δεχθεί μία νέα υπό διαμόρφωση εξουσία. Το κράτος παρεμβατικού τύπου σε κάθε πτυχή της κοινωνικής ζωής των πολιτών, δεν ήταν κάτι συνηθισμένο στους κατοίκους της πρώην Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Εξάλλου, ο αγώνας του 1821 για ελευθερία είχε επιδράσει στις ψυχές των ανθρώπων, καθόσον δεν ήταν αγώνας ελευθερίας μόνο σωμάτων, αλλά και ψυχών. Στα πλαίσια αυτά, ο Παπουλάκος, μοναχός Χριστόφορος Παναγιωτόπουλος, με την ζωή του και τον αγώνα του εξέφραζε μία αντίδραση του γαλουχημένου στην Ορθόδοξη παράδοση λαού, έναντι των αλλοιώσεών από το ισχυρό κοσμικό πνεύμα του διαφωτισμού, που με την υλική του λάμψη, άρχισε να εισέρχεται και να επιβάλλεται από το νεοσύστατο κράτος, θαμπώνοντας και ανατρέποντας συθέμελα στις ψυχές των ανθρώπων τις πατροπαράδοτες αξίες.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Από την αναγνώριση της ανεξαρτησίας του νεοσύστατου εθνικού κράτους και εξής, ο ελληνικός λαός εξαντλημένος ηθικά και υλικά από την περιπέτεια της επανάστασης μπαίνει σε μια κρίσιμη περίοδο της ιστορίας του, οι συνέπειες της οποίας ακόμη βασανίζουν τα πολιτικοκοινωνικά πράγματα της χώρας μας. Η αναζήτηση της πνευματικής του ταυτότητας, δίχαζε τις δυνάμεις του Ελληνισμού ήδη από τον ΙΗ' αιώνα, έναν αιώνα γενικότερης μορφωτικής και οικονομικής αναβάθμισης του Ορθόδοξου στοιχείου της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οι ιδεολογικές και πολιτικές συνιστώσες σηματοδοτούν ένα εκρηκτικό κλίμα αυτήν την εποχή.
Δύο ήταν τα κύρια ιδεολογικά ρεύματα που πλαισίωναν εμφανώς, ήδη από τον ΙΗ' αιώνα, τον αγώνα των υποδούλων και συνοψίζονταν σ' ένα κοινό στόχο, την ελευθερία, αλλά με πολύ διαφορετικό πνευματικό υπόβαθρο. Από τη μια πλευρά ήταν η αναβίωση της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, του Ρωμαίικου, δηλαδή του ελληνισμού στην ευρύτερη υπερεθνική διάστασή του1. Τα ιδεώδη αυτά, που ήταν διαδεδομένα στα ευρύτερα στρώματα του λαού2, κληροδότησε στους Έλληνες το βυζαντινό τους παρελθόν και διέσωσε καθ' όλη τη διάρκεια της δουλείας η Ορθόδοξη Εκκλησία, η οποία επωμίστηκε όχι μόνο την πνευματική αλλά και την πολιτική κηδεμονία των Ορθοδόξων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Από την άλλη πλευρά υπήρχε η μικρότερη αλλά ισχυρότερη μερίδα, κυρίως, των εκτός Οθωμανικής Αυτοκρατορίας Ελλήνων και των ντόπιων λογίων, οι οποίοι γαλουχημένοι στα ιδεώδη του διαφωτισμού και κατόπιν της γαλλικής επανάστασης απαιτούσαν την εθνική ανεξαρτησία της Ελλάδος όπως την φαντάζονταν τα «φωτισμένα» έθνη της Ευρώπης. Γι' αυτό, αναγκαία προϋπόθεση για την αναγνώριση της Ελλάδος, ως εθνικού κράτους, διακηρύχθηκε από τους υποστηρικτές αυτής της προοπτικής, ο (μέχρι και σήμερα συνεχώς προβαλλόμενος) εξευρωπαϊσμός της.
Τπήρξαν μεμονωμένες ευρωπαϊκές προσωπικότητες φιλελλήνων, αλλά στην ουσία της η δυτική Ευρώπη, ως γνήσιο παιδί του δυτικού μεσαιωνικού πολιτισμού, όπου ανδρώθηκαν ένας απομονωμένος και υπεροπτικός ορθολογικός πολιτισμός και μία άκαμπτη δικαιική τάξη, υπήρξε πάντοτε εχθρική προς τους Έλληνες3. Έτσι, ο εθνικός προσδιορισμός του νέου κράτους, ανάμεσα στο βυζαντινό και το αρχαιοελληνικό του μεγαλείο έλαβε δραματική διάσταση. Τελικά, υπερίσχυσε η προσπάθεια δημιουργίας συνείδησης με βάση την ελληνική αρχαιότητα4, ξεκομμένη από τους άλλους λαούς με τους οποίους συναποτελούσε στο παρελθόν την Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Η επικράτηση αυτή έγινε με την επιρροή της πανίσχυρης τότε Αγγλίας, της οποίας τα συμφέροντα στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος είχαν διπλό στόχο: α) να αποτραπεί η επανασύσταση ενός ισχυρού κράτους Ρωμηών και β) να καταστραφεί η ελληνική οικονομία που είχε αναπτυχθεί επί Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και στεκόταν εμπόδιο στην δική της οικονομική διείσδυση5. Η επιβολή αυτού του εθνισμού επέφερε πολλές εσωτερικές ζυμώσεις και συγκρούσεις, οι οποίες έφτασαν τα όρια της επανάστασης απέναντι στην εξουσία του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Με ένα τέτοιου είδους επαναστατικού «κινήματος» εμπλέχτηκε το όνομα του μοναχού Χριστόφορου Παναγιωτόπουλου, όπως θα δούμε παρακάτω.
1ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ:
Ιστορικό πλαίσιο
1.1 Η κατάσταση στο ελληνικό κράτος και η ξενοκρατία
Η τάξη που είχε αρχίσει να βάζει ο Καποδίστριας (1828-1831), γκρεμιζόταν από τις αντιδράσεις εναντίον του και την περίοδο της αναρχίας, που ακολούθησε την δολοφονία του. Στις 25 Ιανουαρίου/ 6 Φεβρουαρίου 1833 φθάνει στην Ελλάδα, συνοδευόμενος από τα τρία μέλη της αντιβασιλείας, Armangsperg Mauer και Heideg ο Βαυαρός Βασιλεύς Όθωνας. Η αντιβασιλεία ανέλαβε την διοίκηση της χώρας μέχρι το 1835, οπότε ενηλικιώθηκε ο νεαρός Βασιλιάς. Η οικονομική κατάσταση από κάθε άποψη αξιοθρήνητη και το χρέος διογκωνόταν ραγδαία. Η χώρα βρισκόταν σε πλήρη αναρχία.6
Η Ελλάδα έφτανε μέχρι την Λαμία με λίγα μόνο νησάκια και πληθυσμό περίπου 200.000 κατοίκων. Χωριζόταν σε δέκα νομούς, ο κάθε νομός σε επαρχίες και οι επαρχίες σε δήμους. Η οργάνωση έγινε κατά τα πρότυπα του γαλλικού συγκεντρικού συστήματος. Η αντιβασιλεία όμως, έκανε το λάθος να διατάξει την βίαιη διάλυση των παλιών ατάκτων σωμάτων στρατού, με αποτέλεσμα πολλά από «τά παλληκάρια πού κρατούσαν μέσα τους τη μεγάλη παράδοση των κλεφτών καί την αγάπη γά αδέσμευτη ελευθερία»7, να οδηγηθούν στην απελπισία και η ληστεία να εξαπλωθεί σε όλη την ύπαιθρο. Γενικώς, η υπακοή στην νέα εξουσία δεν ήταν αυτονόητη κατάσταση και ανά πάσα στιγμή υπήρχε ο κίνδυνος επαναστάσεων και εξεγέρσεων.8
Περαιτέρω, το μικρό κρατίδιο υπήρξε το «μηλον της εριδος» Αγγλίας και Ρωσίας, λόγω της επίκαιρης γεωγραφικής του θέσης, των οικονομικών συμφερόντων και του μεγάλου σλαβικού όγκου του βορά. Τα διεθνή γεγονότα πριν και μετά τον κριμαϊκό πόλεμο έκαναν την ανεξαρτησία από κάθε ξένη επιρροή να φαντάζει ανεκπλήρωτο όνειρο. Ενσωματώνοντας λοιπόν, τις εξωτερικές αντιπαραθέσεις στο εσωτερικό της χώρας, διαμορφώθηκαν τρία μεγάλα κόμματα ανάλογα με την μεγάλη δύναμη που υποστήριζαν, το αγγλικό, το γαλλικό και το ρωσικό. Αρχηγός του αγγλικού κόμματος ήταν ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, του γαλλικού ο Ιωάννης Κωλέττης και του ρωσικού ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης.
![]()
1.2 Η κατάσταση στην Ελλαδική Εκκλησία
Το αυτοκέφαλο της Ελλαδικής Εκκλησίας, είχε πρώτος ιδεασθεί και προτείνει ο μεγάλος Έλληνας διαφωτιστής, Αδαμάντιος Κοραής9, ως αναγκαίο βήμα για την ανεξαρτησία του Έθνους. Σύμφωνα με τους υποστηρικτές των αντιλήψεων αυτών, έχοντας ως δεδομένο, πλέον, ότι το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως ζούσε αιχμάλωτο έξω από τα σύνορα του ελεύθερου κράτους, η χειραφέτηση της Εκκλησίας παρουσιαζόταν ως επιτακτική ανάγκη. Τποστηρικτής των ιδεών του Κοραή ήταν ο αρχιμανδρίτης Θεόκλητος Φαρμακίδης, ο οποίος σε συνεργασία με τον GeorgeVonMauer, ένα από τα τρία μέλη της αντιβασιλείας, έπαιξαν τον σπουδαιότερο ρόλο στην ανακήρυξη του αυτοκεφάλου.
Ο προτεστάντης Mauer, φορέας των καισαροπαπικών πολιτειακών αντιλήψεων της πατρίδας του, θέλησε να υποτάξει την Ελλαδική Εκκλησία στο κράτος, πράγμα που εμπόδιζαν οι ζωτικές σχέσεις της με το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Τα σχέδια του προτεστάντη Mauerκαι του ευρωπαϊστή Φαρμακίδη, που επιθυμούσε την αποκοπή της Ελλαδικής Εκκλησίας όχι μόνο από την