ΛΙΝΟΣ Γ. ΜΠΕΝΑΚΗΣ
Η οµιλία αυτή προγραµµατίσθηκε να είναι η πρώτη ως γενικότερη και εισαγωγική στην σπουδαία θεµατική του Συµποσίου «Η Βυζαντινή Φιλοσοφία και οι αρχαίες πηγές της», που κλείνει την Σειρά των Φιλοσοφικών Συνεδρίων των οργανωµένων στην Θεσσαλονίκη, Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης για το 1997. Στο Πρόγραµµα του Συνεδρίου υπογραµµίζεται σωστά, ότι «το Συνέδριο φιλοδοξεί να προβάλει τόσο στην επιστηµονική κοινότητα όσο και στο ευρύτερο κοινό ... την Βυζαντινή Φιλοσοφία ως ένα ιδιαίτερα ενδιαφέροντα και σηµαντικό τοµέα για την κατανόηση του βυζαντινού πολιτισµού...». Για την επιλογή αυτή αισθάνοµαι ευτυχής, επειδή ελπίζω ότι θα µπορέσω να δώσω µία ζωντανή εικόνα του σηµαντικού έργου, που συντελείται στις τελευταίες δεκαετίες, µε εντυπωσιακούς ρυθµούς και πλούσιους καρπούς, στην περιοχή της Βυζαντινής Φιλοσοφίας.
Με την θέση αυτή δεν θέλω να αµφισβητήσω όσα προγραµµατικά για το Συµπόσιο λέγονται στο τρίπτυχο του Προγράµµατος, ότι δηλαδή «η Βυζαντινή Φιλοσοφία παραµένει σήµερα terra incognita». Είναι και δική µου πεποίθηση, ότι δεν έχουµε ακόµα διερευνήσει σε ικανοποιητικό βαθµό και µε τρόπο που να εξασφαλίζει τις προϋποθέσεις για µια έγκυρη συνολική θεώρηση την επίδοση των Βυζαντινών στην Φιλοσοφία και τις επιστήµες. Γι’ αυτό και έχω ως σήµερα αρνηθεί δύο τουλάχιστον σοβαρές προτάσεις για την συγγραφή µιας νέας ολοκληρωµένης «Ιστορίας της Βυζαντινής Φιλοσοφίας» (τον όλο και πιο αναγκαίο πλέον "νέο Τατάκη"), ενώ στην πρόσκληση του μεγάλου Βρετανικού εκδοτικού οίκου Routledge, να γράψω το λήµµα "Βυζαντινή Φιλοσοφία" για τη νέα δεκάτοµη "Φιλοσοφική Εγκυκλοπαίδεια", εκάλυψα το άρθρο µε δύο βασικές ενότητες, που έχουν τους τίτλους "Τα γενικά χαρακτηριστικά της Βυζαντινής Φιλοσοφίας" και "Οι βασικές θέσεις της φιλοσοφικής σκέψης στο Βυζάντιο", ενώ προτάσσεται ένα πολύ "Σύντοµο Ιστορικό ∆ιάγραµµα" και παρατίθεται στο τέλος επιλογή βιβλιογραφίας, κατάλληλη για το πιο ειδικά ενδιαφερόµενο κοινό.* ∆εν είµαστε ακόµα έτοιµοι για µια συνθετική "Ιστορία της Βυζαντινής Φιλοσοφίας", παρά την µεγάλη πρόοδο, ερευνητική και εκδοτική (εννοώ τις εκδόσεις κειµένων), από την εποχή του κλασικού πια Τατάκη (Παρίσι 1949) ή της ελληνικής έκδοσής του (Αθήνα 1977). Γι' αυτό και το Συµπόσιο έχει µεγάλη σηµασία, προκειµένου να κινηθούµε προς τον στόχοµας, που είναι η καλή γνώση των πηγών και η σωστή κατανόηση του πλούσιου, όπως αποδεικνύεται, και αξιόλογου υλικού της περιόδου που µελετούµε.
Πρόθεσή µου λοιπόν είναι να καταγράψω µεθοδικά την σηµερινή πραγµατικότητα και να δώσω την δυνατότητα για µια νέα εκτίµηση του επιπέδου της σπουδής, γνώσης και κατανόησης του συνολικού χώρου της Βυζαντινής Φιλοσοφίας. Χρειάζεται όµως ένα ακόµη σχόλιο στο κείµενο του Προγράµµατος του Συµποσίου, στο σηµείο ακριβώς που αφορά την θεµατική του. «Η διερεύνηση των επιδράσεων, που άσκησε η αρχαία φιλοσοφία στη βυζαντινή διανόηση, βρίσκεται σε σύγκριση µε άλλους τοµείς της Βυζαντινολογίας στα πρώτα της στάδια», διαβάζουµε στο τρίπτυχο. Έτσι είναι πραγµατικά, γιατί ως προς τις πηγές των φιλολογικών και ιστορικών κειµένων του Βυζαντίου έχει συντελεσθεί πολύ πιο ολοκληρωµένη έρευνα -και κυρίως κριτικές εκδόσεις κειµένων-, ενώ για τα φιλοσοφικά και γενικότερα για τα κείµενα των "επιστηµών" της εποχής (αστρονοµία, µαθηµατικά, αρµονική, δηλαδή µουσική θεωρία, ιατρική κλπ.) µένει πολλή δουλειά να γίνει ακόµη.
Την πλευρά αυτή του ερευνητικού µας χώρου την θεώρησα από την αρχή της αφιέρωσής µου στην σπουδή της Βυζαντινής Φιλοσοφίας -των εκπροσώπων της και των κειµένων τους- βασικό πόλο γνώσης και κατανόησής της και την έχω καλύψει από την εποχή της διδακτορικής διατριβής µου (για τα ανέκδοτα εκτενή Σχόλια του Μιχαήλ Ψελλού στα «Φυσικά» του Αριστοτέλους) ως σήµερα µε 25 περίπου δηµοσιεύµατα, µεταξύ των οποίων αρκετές κριτικές και σχολιασµένες εκδόσεις κειµένων, που καλύπτουν πολλές πτυχές της σχέσης Αρχαίας Ελληνικής και Μεσαιωνικής Ελληνικής (Βυζαντινής) Φιλοσοφίας.
Η θεµατική του Συµποσίου αποτελεί τον ένα πόλο της ιστορικής πορείας της Μεσαιωνικής Ελληνικής Φιλοσοφίας (εννοώ του ελληνόφωνου ανατολικού πολιτιστικού χώρου, σε διάκριση προς τον λατινικό δυτικό Μεσαίωνα). Ο άλλος σηµαντικός πόλος είναι η ελληνική Πατερική παράδοση. Σχετικά παραπέµπω απλώς στην Ανακοίνωση µου: «L'heritage patristique et la philosophic Byzantine» στο 9ο ∆ιεθνές Συνέδριο Μεσαιωνικής Φιλοσοφίας, στην Οττάβα του Καναδά το 1992. Και βέβαια δεν εξαντλούµε έτσι τις πτυχές της προσέγγισής µας στην Βυζαντινή Φιλοσοφία- υπάρχουν και άλλες λιγότερο ή περισσότερο σηµαντικές παράµετροι, που την διαµόρφωσαν: ο χαρακτήρας της ανώτερης παιδείας στο Βυζάντιο και το "καθεστώς" (status) των διδασκάλων της Φιλοσοφίας, ο ρόλος της πολιτικής και εκκλησιαστικής εξουσίας, η γλώσσα της φιλοσοφικής παιδείας και των φιλοσοφικών κειµένων -τόσο συγγενής µε την φιλοσοφική γλώσσα του ύστερου Ελληνισµού-, οι σχέσεις µε την ∆ύση και η -υποτιµηµένη ως σήµερα- λατινοµάθεια των Βυζαντινών, η σχέση µε τις θρησκείες, ιδεολογίες και τους πολιτισµούς της Ανατολής κλπ.
Επανέρχοµαι όµως στην ειδική θεµατική του Συµποσίου, τις αρχαιοελληνικές φιλοσοφικές πηγές της σκέψης των Βυζαντινών (ή «τις επιδράσεις που άσκησε η αρχαία φιλοσοφία στην Βυζαντινή διανόηση», κατά το Πρόγραµµα), για να παρατηρήσω ότι αυτήν την πλευρά της προσέγγισης της Βυζαντινής Φιλοσοφίας φαίνεται να επέλεξε πρόσφατα ο καθηγητής του Πανεπιστηµίου Αθηνών Κωνσταντίνος Νιάρχος, δίνοντας στο σχετικό πανεπιστηµιακό του σύγγραµµα τον τίτλο: «Η Ελληνική Φιλοσοφία κατά την Βυζαντινή της περίοδο». Ο τίτλος όµως αυτός δεν δικαιώνεται από το περιεχόµενο του βιβλίου• τείνω µάλιστα να πιστέψω ότι αποτελεί ανεπιτυχή διέξοδο στον προβληµατισµό για το περιεχόµενο του όρου "Βυζαντινή Φιλοσοφία". Ο τίτλος που χρησιµοποιείται πάσχει όµως και καθ' εαυτόν, γιατί θεωρεί την φιλοσοφική δραστηριότητα στο Βυζάντιο συλλήβδην συνέχεια των άλλων περιόδων της Ελληνικής Φιλοσοφίας χωρίς υποδήλωση του ιδιαίτερου -του χριστιανικού- χαρακτήρα της. Το στοιχείο της ελληνικής συνέχειας είναι βέβαια σηµαντικό και πρέπει να τονίζεται, αλλά δεν είναι το κυρίαρχο χαρακτηριστικό µιας περιόδου µε εντελώς διαφορετικά ηθικά, κοινωνικά, πολιτικά και πολιτιστικά -γενικώς πνευµατικά- δεδοµένα.
Για τον προβληµατισµό σχετικά µε τον όρο "Βυζαντινή Φιλοσοφία" θυµίζω τις αντιδράσεις που προκάλεσε στην δεκαετία του 1950 η κυκλοφορία του έργου «La philosophie Byzantine» («η πρώτη και µόνη ως τώρα συνθετική ιστορική παρουσίαση της Βυζαντινής Φιλοσοφίας», λέγει για το έργο του ο ίδιος ο Τατάκης το 1963 ακόµη) στις τάξεις των θεολόγων κυρίως του ακαδηµαϊκού χώρου. Χαρακτηριστική είναι η εκτίµηση που διατύπωσε ο ∆. Μπαλάνος κατά την παρουσίαση του βιβλίου στην Ακαδηµία Αθηνών το 1950: «Αλλ' άραγε υπάρχει εις το Βυζάντιον φιλοσοφία εν κυριολεξία, εφ' όσον εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων η Φιλοσοφία χαρακτηρίζεται ως "θεραπαινίς της θεολογίας";»• Έχω δείξει σε ένα συστηµατικό µελέτηµά µου ότι (αντίθετα προς την ∆ύση -"ancilla theologiae" η Φιλοσοφία- και παρά την Πατερική παράδοση: υπ' όψη και το στοιχείο αυτό) στο Βυζάντιο δεν κυριαρχεί η αντίληψη της Φιλοσοφίας ως "θεραπαινίδας της θεολογίας". Το πρόβληµα της θεωρητικής και πρακτικής αυτονοµίας της Φιλοσοφίας στον Μεσαίωνα ήταν το κεντρικό θέµα του 8ου ∆ιεθνούς Συνεδρίου Μεσαιωνικής Φιλοσοφίας (Ελσίνκι 1987) και η Ανακοίνωσή µου σε αυτό δηµοσιεύθηκε στον πρώτο τόµο των «Πρακτικών».
Πρέπει όµως να σχολιάσω επιλεκτικά ορισµένες ακόµη περιπτώσεις διδακτικών, κυρίως, εγχειριδίων. Ο καθηγητής του Πανεπιστηµίου Αθηνών Νίκος Πολίτης δίνει σε σχετικό βιβλίο του (1992) τον τίτλο «Η Φιλοσοφία εις το Βυζάντιο. Α ' τόµ.: Α '-ΣΤ' αιώνες», ενώ βέβαια θα έπρεπε να είναι: "Η Ελληνική Φιλοσοφία στους πρώτους έξι χριστιανικούς αιώνες", γιατί δεν µπορούµε να µιλούµε για Βυζαντινή Φιλοσοφία πριν από τον 9ο τουλάχιστον αιώνα. Προηγουµένως έχουµε την Φιλοσοφία του Ύστερου Ελληνισµού και την γνώση και χρήση της εθνικής Φιλοσοφίας από τους Έλληνες Πατέρες και θεολόγους (ως τον Ιωάννη ∆αµασκηνό) στις ανατολικές ρωµαϊκές επικράτειες και στο πρώιµο Βυζάντιο.
Ο καθηγητής του Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης Νίκος Ματσούκας κυκλοφόρησε το 1994 µία δική του «Ιστορία της Βυζαντινής Φιλοσοφίας», που καλύπτει κι αυτή και τους «Πρώτους πέντε αιώνες» καθώς και την περίοδο «Από τον 6ο ως τον 9ο αιώνα», ενώ τα επόµενα κεφάλαια τα τιτλοφορεί πιο προσεκτικά («Σταθµοί της βυζαντινής διανόησης»• βλ. και το Β' κεφάλαιο του έργου του ιδίου «Ιστορία της Φιλοσοφίας».
Ως προς την όποια κάλυψη και της Πατερικής περιόδου από µια "Ιστορία της Βυζαντινής Φιλοσοφίας", κατά το παράδειγµα Τατάκη προφανώς, πρέπει να εξηγηθεί αυτό που είχε δηλώσει ο ίδιος (Συνέντευξη στην Ε.Ρ.Τ., περιοδικό «Ευθύνη», τεύχος 76, Απρίλιος 1978), ότι δηλαδή τούτο (η κάλυψη, συνοπτική πάντως, της Πατερικής περιόδου από τον 6ο αιώνα) στο βιβλίο του έγινε, επειδή του το ζήτησε ο επιµελητής της Σειράς Emile Brehier, καθώς αποτελούσε τόµο µιας Γενικής Ιστορίας της Φιλοσοφίας από την Αρχαιότητα ως τους Νεότερους Χρόνους. Και πάντως τότε τον Τατάκη δεν τον απασχόλησε το θέµα της αρχής της Βυζαντινής Φιλοσοφίας. Άλλο ζήτηµα είναι βέβαια η πραγµάτευση της εξάρτησης των Βυζαντινών από την Πατερική θεολογία, πράγµα που είναι προφανώς αναγκαίο. Και σ’ αυτό ρίχνει το βάρος ο ίδιος ο Τατάκης στο νεότερο, γαλλικό κι αυτό, έργο του, το εκτενές κεφάλαιο «Βυζαντινή Φιλοσοφία» στην Ιστορία της Φιλοσοφίας της «Encyclopédie de la Pleiade», 1969 (ελληνική µετάφραση από τον Κλείτο Ιωαννίδη στο περιοδικό «∆ευκαλίων» 14/1975).
Σήµερα τα πράγµατα είναι πολύ πιο ξεκαθαρισµένα. Ο όρος "Βυζαντινή Φιλοσοφία" είναι απόλυτα νόµιµος για ό,τι καλύπτει την φιλοσοφική δραστηριότητα των Βυζαντινών: διδασκαλία, σχολιασµός των κλασικών κειµένων Λογικής και Φυσικής κυρίως, συγγραφές για τα µεγάλα θέµατα της φύσης και του ανθρώπου, πολύ συχνά µε αφετηρία την διδασκαλία των σηµαντικότερων φιλοσόφων της Ελληνικής Αρχαιότητας, είτε για ερµηνεία και σχολιασµό είτε για αντίκρουση και προώθηση των νέων θέσεων στο πλαίσιο της νέας κοσµοθεωρίας και πολλά άλλα, από τον 9ο αιώνα ως το τέλος του Βυζαντίου, στα µέσα του 15ου αιώνα (από τον Φώτιο δηλαδή και τον Αρέθα ως τον Πλήθωνα και τους άλλους σοφούς των Παλαιολόγειων χρόνων).
Είναι αυτονόητο, ότι είναι πολύ χρήσιµη µία εισαγωγική αναφορά, όπου θα επιχειρείται ένας ιστορικός συσχετισµός µε τα πνευµατικά, θεολογικά, φιλοσοφικά, επιστηµονικά "φαινόµενα" των προηγούµενων αιώνων, ιδιαίτερα των πρώτων χριστιανικών αιώνων και της πολιτικής ιστορίας του Βυζαντίου (από τον 4ο αιώνα). Και µε βάση, µεταξύ άλλων, την τοποθέτηση αυτή έχουν ασφαλώς τη θέση τους στο Συµπόσιο οι πρώτες Ανακοινώσεις του Προγράµµατος, που αφορούν θέµατα της Πατερικής περιόδου και του Ύστερου Ελληνισµού. Είµαι βέβαιος ότι θα προκύψουν χρήσιµα στοιχεία για την κατανόηση και της κυρίως Βυζαντινής περιόδου.
Η "Βυζαντινή Φιλοσοφία" έχει λοιπόν πλέον και ως τίτλος καθιερωθεί στην διεθνή έρευνα και σπουδή• στην σχετική Commission της Société Internationale pour l'Etude de la Philosophie Médiévale, ήδη από το 1975 (υπό την προεδρία µου), στο Corpus "Βυζαντινοί Φιλόσοφοι - Philosophi Byzantini" της Ακαδηµίας Αθηνών στο πλαίσιο του "Corpus Philosophorum Medii Aevi" της ∆ιεθνούς Ακαδηµαϊκής Ενώσεως, και σε πολλά -γερµανικά κυρίως και αυστριακά- δηµοσιεύµατα (βλ. τις Βιβλιογραφίες µου των περιόδων 1949-1976 και 1977-1990), από τα οποία αναφέρω τα σηµαντικότερα: Herbert Hunger, κεφάλαιο «Φιλοσοφία» στην «Hochsprachliche profane Literatur der Byzantiner» (1978)• του ίδιου, το πολύ καλά ενηµερωµένο -και σε µεγάλη έκταση βασισµένο στις νέες κριτικές εκδόσεις της Σειράς της Ακαδηµίας Αθηνών- λήµµα
«Byzantinische Philosophie» στο «Lexikon des Mittelalters», VI (1993)• Klaus Oehler, «Antike Philosophie und byzantinisches Mittelalter», και του ιδίου το νεότερο Forschungsbericht «Byzantinische Philosophie» (1990)• Günter Weiss (1986), Jan Beckmann (1990), Theodor Nikolaou (1977) Από τα πρόσφατα δηµοσιεύµατα επιλέγω τα εξής: Dominic O'Meara, λήµµα "Philosophy" στον 3ο τόµο (1991) της Εγκυκλοπαίδειας της Οξφόρδης «Byzantium»- Alain de Libera, κεφάλαιο 45 σελίδων µε τίτλο: «La philosophie à Byzance» για πρώτη φορά στη δεύτερη έκδοση (∆εκέµβριος 1995) του έργου του: «La philosophie médiévale»(P.U.F., "Collection Premier Cycle")• «Philosophie grecque», υπό την διεύθυνση της Monique Canto-Sperber (Paris, P.U.F., 1997, πανεπιστηµιακό εγχειρίδιο κι αυτό της Σειράς "Collection Premier Cycle", µε συµβολή του Luc Brisson για τα κεφάλαια «Les traditions platoniciennes et aristotéliciennes», όπου δύο παράγραφοι µε τίτλο: «L'aristotélisme dans le monde byzantin»: 689-695, και: «Le monde byzantin et la philosophie grecque»: 745-779)• την ογκώδη «Histoire de la philosophie ancienne et médiévale. Figures illustres», Paris (Le Collége de Philosophie) Bernard Grasset, 1998 (1332 σελ.) του Lambros Couloubaritsis, όπου ο πολύ καλά ενηµερωµένος στην πλουσιότατη βιβλιογραφία για είκοσι αιώνων φιλοσοφική παραγωγή συγγραφέας επιχειρεί για πρώτη φορά και µε επιτυχία µία παράλληλη για κάθε επιµέρους επίπεδο επισκόπηση και αξιολόγηση των επιδόσεων του ελληνικού Βυζαντίου και της λατινικής ∆ύσης. Αλλά στο θέµα θα αναφερθώ και στα επόµενα, σχολιάζοντας ορισµένα από τα παραπάνω έργα και κάνοντας λόγο για την συµβολή τους στην σύγχρονη σπουδή της Βυζαντινής Φιλοσοφίας.
Συνεχίζεται