ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΕΣΧΑΤΟΛΟΓΙΑ
Ο διάλογος φιλοσοφίας και θεολογίας στο έργο του Χρήστου Μαλεβίτση
Σταύρου Γιαγκάζογλου
Συμβούλου του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου
Η μέριμνα του φιλοσοφείν
Από το έργο του Χρήστου Μαλεβίτση, πρωταρχική αναδύεται η μέριμνα του φιλοσοφείν, ως ασκητεία και μάθηση στις μεγάλες αφηγήσεις και παραδόσεις, ως ευθύνη και οδύνη στοχαστική για τον άνθρωπο και την ιστορική του πορεία, ως αρχέγονη πηγή του εσχάτου νοήματος της ύπαρξης, ως τρόπος υπάρξεως. Με την έννοια αυτή, ο Χρήστος Μαλεβίτσης υπήρξε ένας βαθύτατα υπαρξιστής φιλόσοφος.
Διέπρεψε κυρίως στο δοκίμιο, παιδαγωγώντας με τον έγκοπο και στοχαστικό του λόγο ένα ολόκληρο αναγνωστικό κοινό, το οποίο κυριολεκτικά ρουφούσε τα άρθρα και τις επιφυλλίδες του στις εφημερίδες και παρακολουθούσε με αδιάπτωτο ενδιαφέρον τις ομιλίες και τις διαλέξεις του. Παράλληλα, ο Χρήστος Μαλεβίτσης με το σημαντικό μεταφραστικό του έργο γνώρισε στους Έλληνες αναγνώστες μεγάλους ευρωπαίους στοχαστές, όπως ο Μπερδιάγεφ, ο Γιάσπερς, ο Χάϊντεγγερ, ο Τίλλιχ κ.ά., τροφοδοτώντας και ανατρέφοντας πνευματικά γενιές Ελλήνων, ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του ’60. Μάλιστα, με το πρώτο μεταφραστικό πόνημα, Αλήθεια και Αποκάλυψη του Ρώσου φιλόσοφου Νίκολας Μπερδιάγεφ, δίνει το στίγμα της μεταφραστικής του συμβολής, δηλώνοντας στο προλογικό σημείωμα: «Για την αποδέσμευση της ελληνικής παιδείας από την αγοραία ειδωλολατρεία των απισχνασμένων εννοιών του επιστημονισμού. Για έναν υποψιασμό βάθους»[1].
Στο έργο του Μαλεβίτση, η φιλοσοφική σκέψη συμπλέκεται γόνιμα με το θρησκευτικό στοχασμό. Συγκεκριμένα, το φιλοσοφικό βίωμα του νεώτερου ευρωπαϊκού υπαρξισμού συντίθεται δημιουργικά με τη βιβλική και εσχατολογική παράδοση. Άλλωστε, φιλοσοφία και θρησκεία εκκινούν από τις ίδιες πρωτογενείς αιτίες, παρόλο που συχνά ακολουθούν διαφορετικούς δρόμους. Ο Χρήστος Μαλεβίτσης υπήρξε φιλόσοφος με ήθος και εραστής της αλήθειας. Τα κείμενά του χαρακτηρίζει δραματική και υπαρξιακή ένταση, ενώ ο λόγος του είναι ποιητικός και εμπνευσμένος, μυστικός και αποκαλυπτικός. Παραμένοντας μακριά από την σχολαία και ακαδημαϊκή ενασχόληση με τη φιλοσοφία, το δοκιμιακό έργο και το μεταφραστικό κατόρθωμα του Χρήστου Μαλεβίτση μαρτυρούν την έγνοια και την αγρύπνια του για την καθαυτό φιλοσοφία, την αξιοπρέπεια του φιλοσόφου, και τη δίψα για μυστική βίωση του έσχατου νοήματος της ιστορίας του ανθρώπου.
Ωστόσο, ο Χρήστος Μαλεβίτσης δεν ήταν ένας τυπικά δυτικοευρωπαίος φιλόσοφος. Με ριζώματα και ερείσματα στην ιδιοπροσωπία του Ελληνισμού, ανεδείκνυε τη συμβολή του στην ευρωπαϊκή φιλοσοφία και στον πολιτισμό. Δεν υπήρξε ιδεολογικά ελληνοκεντρικός ούτε, ασφαλώς, απλός μεταπράτης της ευρωπαϊκής σκέψης στη χώρα του. Αντίθετα, το έργο του αποτελεί κριτικό διάλογο και διαλεκτική σύνθεση του νεοελληνικού με τον δυτικοευρωπαϊκό πολιτισμό.
Σε ένα του δοκίμιο για τον εκδυτικισμό του Ελληνισμού, ο Χρήστος Μαλεβίτσης διαφοροποιείται από την εθνικιστικού τύπου υπεράσπιση της πνευματικής ταυτότητας και ιδιοπροσωπίας του Ελληνισμού. Ο Ελληνισμός δεν απειλείται μόνο από τη μεγάλη χοάνη της οικουμενικής τεχνολογίας, δηλαδή, από την παγκοσμιοποίηση, αλλά και από τους ίδιους τους Έλληνες, οι οποίοι ξεκίνησαν, εδώ και χρόνια, την κατεδάφισή του, ακολουθώντας άκριτα έναν αδιευκρίνιστο εισέτι προοδευτισμό. Τώρα, που ο πολιτισμός αιχμής παράγεται στη Δύση και είναι στην Ελλάδα εισαγόμενος, η επιστροφή στις πολιτισμικές συνθήκες του παρελθόντος δεν μπορεί ιστορικά να συντελεσθεί, δίχως να σημάνει φονταμενταλισμό, φολκλορισμό και γελοιοποίηση. Για την διαπιστωμένη έλλειψη ταυτότητας και την ασάφεια στον προσανατολισμό του Νέου Ελληνισμού, ο Χρήστος Μαλεβίτσης προτείνει μια λύση γόνιμη, δύσκολη, μα όχι ακατόρθωτη: «Να αφομοιώσουμε δημιουργικά το δυτικό πολιτισμό με τον τρόπο τον ελληνικό, και να θέσουμε τον Ελληνισμό στο σημείο της πολιτιστικής αιχμής...Αν η μήτρα του Ελληνισμού διαθέτει ακόμη τις μυστικές δημιουργικές δυνάμεις, τούτος θα σωθεί από μόνος του και από κανένα διακηρυγμένο σωτήρα»[2].
Φιλοσοφία και θρησκεία
Η «παλαιά διαφορά» φιλοσοφίας και τραγωδίας αποκαλύπτει τον διαρκή διάλογο φιλοσοφίας και θεολογίας. Αλλά πώς θα μπορούσε να συνδυασθεί το υπαρξιακό πάθος της τραγωδίας με την απάθεια του φιλοσοφικού λόγου; Πώς θα μπορούσε να υπάρξει οργανική ενότητα μεταξύ της φιλοσοφίας και της θεολογίας στις δύο αυτές εκδηλώσεις του ανθρώπινου πνεύματος; Το πέρασμα αυτό συνέβη, κατά τον Χρήστο Μαλεβίτση, με την είσοδο στο προσκήνιο της ιουδαιοχριστιανικής (βιβλικής) αντίληψης για τον Θεό, την ιστορία, τον κόσμο και τον άνθρωπο. Ο Θεός δεν ενεργεί εντός της φύσεως απλώς, δεν αποτελεί τμήμα της κοσμικής αλυσίδας, υποτασσόμενος και αυτός στην κοσμολογική αναγκαιότητα και αιωνιότητα της ύλης. Ο Θεός, κατά τη βιβλική αντίληψη, ενεργεί εντός της ιστορίας, καλεί προσωπικά τον άνθρωπο, ο οποίος ανταποκρίνεται επίσης προσωπικά στη θεϊκή κλήση. Η ψυχή του ανθρώπου δεν είναι αθάνατη. Η ύπαρξή του, όμως, φανερώνει το δυναμισμό του προσώπου του ως ανόμοιας και ανεπανάληπτης ταυτότητας. Ο κόσμος δεν είναι τυχαίο αποτέλεσμα φυσικών διεργασιών, αλλά δημιουργήθηκε εκ του μηδενός από την ελευθερία και την αγάπη ενός ενεργούντος προσώπου. Η αλήθεια, τελικά, ταυτίζεται με την υπαρξιακή αλήθεια και την πληρότητα της ζωής του ανθρώπινου προσώπου.
Η αρχαιοελληνική τραγωδία παρουσίασε την υπαρκτική περιπέτεια του ατόμου, περιπέτεια τραγικότητας και πάθους, να υποτάσσεται στην κοσμολογική αναγκαιότητα της μοίρας ή της δικαιοσύνης. Δεν μπόρεσε, όμως, να επηρεάσει την φιλοσοφία, η οποία δεν αντελήφθη τίποτε από την έννοια και την υπαρκτική σημασία της ιστορίας. Στην Παλαιά Διαθήκη, η τραγωδία είναι τραγωδία ενός ιστορικού λαού, η οποία, αργότερα, στην Καινή Διαθήκη γίνεται η τραγωδία ενός ιστορικού προσώπου, το οποίο συγκεφαλαιώνει και νοηματοδοτεί, ως συλλογική προσωπικότητα, ολόκληρη την ιστορική πορεία της ανθρωπότητας. Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο, γεννήθηκε στη βιβλική παράδοση η αντίληψη της «ιερής ιστορίας», η οποία θα οδηγούσε, αργότερα, την ευρωπαϊκή σκέψη στην αντίληψη και τη σημασία της φιλοσοφίας της ιστορίας. Με την έννοια αυτή, μόνον ο Εβραϊκός λαός δίδαξε στο δυτικό πολιτισμό το νόημα και την οντολογική σημαντικότητα της ιστορίας, ως μοναδικής και ανεπανάληπτης διαδρομής με νόημα και τελικό σκοπό.
Κατά τον Χρήστο Μαλεβίτση, η κατάσταση αποσαφηνίστηκε με τους προφήτες στην Ιουδαία. Εκεί υπήρξε ο τόπος της δράσης του Πνεύματος. Ζώντας στις υπαρξιακές δυσχέρειες της ιστορίας του, ο Ισραήλ καταφεύγει για τη σωτηρία του στον ανώλεθρο τόπο του Πνεύματος. Στην Ελλάδα, αποσαφηνίστηκε η ανθρώπινη συνθήκη με τους φιλοσόφους και τους τραγικούς ποιητές. Η Ελλάδα είναι ο τόπος της φανέρωσης του Λόγου. Η διαφορά τους είναι καίρια, αν και όχι οπωσδήποτε ασυμβίβαστη. Ενώ το Πνεύμα αποκαλύπτεται και ενεργεί εκ των άνω, ο Λόγος ανακαλύπτει και διερευνά εκ των κάτω. Το Πνεύμα είναι το Πνεύμα του Θεού που αυτοαποκαλύπτεται. Σπάζει τις εγκόσμιες συνθήκες της αναγκαιότητας και αίρει τον κόσμο και τον άνθρωπο προς το βασίλειο της ελευθερίας. Διανοίγει την εσχατολογική προοπτική ενός άλλου κόσμου, που ανήκει στο βασίλειο του Πνεύματος και έρχεται, ήδη μέσα στην ιστορία, ως πρόγευση ανάστασης και σωτηρίας από τη φθορά και τον υπαρκτικό αφανισμό του προσώπου. Κατά τον φιλόσοφο Χρήστο Μαλεβίτση, όλα αυτά δεν είναι λέξεις. Είναι πραγματικότητες τις οποίες προσκόμισε η βιβλική παράδοση στον κόσμο και οι οποίες διαμόρφωσαν τον πνευματικό ορίζοντα του Δυτικού ανθρώπου επί χιλιετίες. Έκτοτε, τα όρια στα οποία έφθασαν οι βιβλικές και οι αρχαιοελληνικές αποσαφηνίσεις δεν ξεπεράστηκαν. Ζούμε ακόμη στον πνευματικό ορίζοντά τους. Γι’ αυτό και οι δύο αυτοί λαοί, που εισήγαγαν και νοηματοδότησαν στον πολιτισμό την έννοια της φιλοσοφίας και την εμπειρία της θεολογίας, υπήρξαν αυτόχρημα κοσμοϊστορικοί[3].
Φύση και ιστορία
Η αρχαιοελληνική σκέψη, βαθύτατα ριζωμένη στην κοσμολογία, υπήρξε κατά βάση φυσιοκρατική. Ο χρόνος νοείται ως η αέναη επανάληψη ενός κλειστού και αυτάρκους οντολογικά κόσμου. Η αντίληψη αυτή οδηγεί σε ένα κόσμο δίχως μεταβολή, δίχως καινοτομία, δίχως ιστορική προοπτική. Πίσω από την αιώνια ανακύκληση βρίσκεται η απόλυτη κοσμολογική θεότητα, στην οποία υποτάσσονται και τα θεία και τα ανθρώπινα πράγματα. Είναι ανάγκη της φύσεως να συνιστά μια κλειστή και ανακυκλούμενη ενότητα. Η τελειότητα της φύσης έγκειται στο ότι δεν γνωρίζει καμία ιστορική προοπτική, καμία δημιουργική πρωτοτυπία, πέραν του αναγκαστικού κύκλου της φθοράς και της αναγέννησης, της αποσύνθεσης και της σύνθεσης. Ο,τιδήποτε ξεφεύγει από τον οντολογικό αυτό μονισμό της αυτάρκειας, είναι το χάος και η άβυσσος του μηδενός. Για το λόγο αυτό, η εκ του μη όντος ή εκ του μηδενός δημιουργία είναι παντελώς αδιανόητη στην αρχαιοελληνική σκέψη σε οποιαδήποτε μορφή και έκφρασή της.
Η ανθρωπολογία του αρχαίου ελληνικού κόσμου μοιραία συμπλέκεται με την κοσμολογία. Ο άνθρωπος μετέχει στον κοσμικό κύκλο, γνωρίζοντας τους νόμους που διέπουν τη λειτουργία της φυσικής νομοτέλειας. Η διαμεσολαβητική λειτουργία του μύθου, των συμβόλων και της ειδωλολατρίας είναι ακριβώς η προσπάθεια του αρχαίου ανθρώπου να μιμηθεί τα κοσμικά αρχέτυπα και τους νόμους της φύσης μέσα από τη διαρκή επανάληψή τους. Ο άνθρωπος ζει εντός της φύσεως και η φύση απλώς επαναλαμβάνεται όμοια και απαράλλακτα. Η κατάσταση του ανθρώπου ως πνευματικού όντος μέσα στους κόλπους της φύσης είναι τραγική. Ο άνθρωπος δεν είναι απλώς ένα αντικείμενο του κόσμου. αποτελεί έναν μικρόκοσμο που περιέχει μέσα του τον κόσμο. Αν ο άνθρωπος ήταν μονάχα ένα φυσικό και περιορισμένο ον, η ζωή και ο θάνατός του δεν θα είχε τίποτε το τραγικό. Τραγικός είναι μόνον ο θάνατος ενός αθανάτου όντος που τείνει προς το άπειρο.
Μετά τον ιουδαιοχριστιανισμό, η ιστορία εμφανίζεται απόλυτα διαφοροποιημένη από την έννοια της κυριαρχικής φύσης, από έναν κόσμο όπου υποκείμενο και αντικείμενο ισορροπούσαν σε μιαν αρμονική σύμπνοια. Ο χρόνος και η ιστορία απέκτησαν για τη χριστιανική πίστη μεταφυσική σημασία. Η ιστορία έχει νόημα όχι όταν διαιωνίζεται άσκοπα, αλλά όταν καταλήγει σε ένα τέλος. Η σημασία της δεν είναι ενδοκοσμική, αλλά πρωτίστως υπερβατική. Αν η ιστορία θεωρηθεί ως μια εγκοσμιοκρατική ροή του χρόνου, τότε είτε συνιστά ένα είδος νομοτέλειας ή εντελέχειας της φύσης είτε ένα τυχαίο ατύχημα της φύσης. Και στις δύο περιπτώσεις, είναι μια διαδικασία δίχως νόημα. Αλλά η χριστιανική πίστη, τοποθετεί το νόημα του κόσμου στην ιστορία του ανθρώπου και όχι στη φύση.
Παρά τις προσπάθειες εξελληνισμού του Χριστιανισμού, η βάση της χριστιανικής μεταφυσικής παρέμεινε εσχατολογική, δηλαδή, μια προφητική «φιλοσοφία της ιστορίας». Αν ο Χριστιανισμός είναι ιστορικός, είναι επειδή θεμελίωσε την οντολογία στην ελευθερία του προσώπου. Δίχως την ελευθερία, δεν υπάρχει ιστορία. υπάρχει μόνο η κυριαρχία της φύσης. Ο Χριστιανισμός στη συνάντησή του με τον Ελληνισμό διέρρηξε την εξωβιβλική κοσμολογία, απογύμνωσε τη φύση από την θεϊκότητα, «απομυθοποιώντας» και «απομαγικοποιώντας» την ένθεη και αιώνια φύση. Συνάμα, απελευθέρωσε το χρόνο και την ιστορία από την αιώνια και αναγκαστική ανακύκλησή τους. Το ζήτημα για το νόημα του χρόνου και τη σχέση της ιστορίας του ανθρώπου με τη «σωτηρία» ως ιστορική διαδικασία, επρόκειτο να λάβει καίρια σημασία, την οποία δεν ήταν δυνατό να υποπτευθεί καν η αρχαιοελληνική και γενικότερα η εξωβιβλική σκέψη. Η ερμηνεία του ανθρώπου δεν γίνεται πια με τους όρους της φυσικής νομοτέλειας, ενώ η ερμηνεία του κόσμου γίνεται με τους όρους του ανθρώπου. Κατά τον Μαλεβίτση, οι άνθρωποι είμαστε όντα ιστορικά. Είμαστε τέκνα της ιστορίας και δημιουργοί της ιστορίας. Παραφράζοντας μια ρήση του Ορτέγα υ Γκασσέτ, ο Μαλεβίτσης θεωρεί ότι η «φύση» του ανθρώπου είναι η «ιστορία». Ο άνθρωπος δεν έχει φύση, όπως το ζώο, το φυτό, η πέτρα. αλλά έχει ιστορία.
Το νόημα της ιστορίας
Η σύγχρονη αντίληψη του γραμμικού χρόνου και της ιστορίας έχει προέλθει από τη βιβλική παράδοση. Ο κόσμος είναι η δημιουργία του Θεού που κτίσθηκε για να οδηγηθεί μέσω του ανθρώπου στην τελείωση των εσχάτων. Την πορεία του, η οποία είναι μοναδική, αμετάτρεπτη και ανεπανάληπτη κίνηση, την κατευθύνει η συνεχής πρόνοια ενός ζωντανού και ενεργητικού Θεού μέσα στην ιστορία της κτίσης και της ανθρωπότητας. Ως ιστορία εδώ εκλαμβάνεται η σκόπιμη και προγραμματισμένη πορεία του κόσμου, ο οποίος οδηγείται σε ένα τέλος. Αν η φύση έλκει τον άνθρωπο να ανακαλύψει τους νόμους, τη δομή και τη λειτουργία της, η ιστορία επιζητεί από τον άνθρωπο να την ερμηνεύσει. Τα γεγονότα της ιστορίας δεν είναι ποτέ αντικειμενικά φαινόμενα, αλλά είναι πράγματα που επιζητούν ερμηνεία, γιατί εμπεριέχουν νόημα, έκφραση, εσκεμμένη ή αυθόρμητη αντανάκλαση της ανθρώπινης δράσης και ζωής.
Κατά τον Μαλεβίτση, αν ο επιστήμονας διαπιστώνει τους αντικειμενικούς παράγοντες που κινούν τον κόσμο και την ιστορία, ο πνευματικός άνθρωπος διεισδύει και αντιλαμβάνεται το νόημα της ιστορίας. Η επιστήμη μπορεί να ατενίζει νηφάλια το αντικείμενό της, αλλά το πνεύμα συμπάσχει, ζει την τραγωδία του ανθρώπου και της ιστορίας. Ο φωτισμός του ανθρώπου δια του Λόγου δεν είναι έργο χρησιμοθηρικό, αλλά εσχατολογικό. Δεν πρόκειται για τη διανοητική λειτουργία του λόγου, που διερευνά επιστημονικά τον λόγο της αρχής των όντων στο επίπεδο του αιτίου και του αιτιατού, αλλά για τον λόγο, το νόημα και το σκοπό του τέλους των όντων. Πρόκειται για την απροσδόκητη εσχατολογική προοπτική που κομίζει το Πνεύμα και η οποία διανοίγεται ως δωρεά και διαφάνεια στον άνθρωπο, πέρα από κάθε κριτική ανάλυση. Ο Χρήστος Μαλεβίτσης θεμελιώνει τη γνήσια πνευματική προοπτική στη βιβλική παράδοση του Χριστιανισμού. Όπου το πνεύμα, είναι το Πνεύμα του Θεού και αυτοαποκαλύπτεται εκ των άνω, και δεν ανακαλύπτεται από μια λογική πορεία, ως εγκόσμια διάσταση. Το Πνεύμα κατεβαίνει εκεί που ωδινάται η ύπαρξη, εκεί που κλονίζονται τα θεμέλια του νοήματος του υπάρχειν, εκεί που συγκλονίζει ο θάνατος. Στον έρριζο κλονισμό της υπάρξεως, στην άβυσσο της απελπισίας, το Πνεύμα αναγγέλλει την ανάσταση, την υπερβατική ελπίδα. Η Ανάσταση του Χριστού επιφέρει τη ρήξη των δεσμών της ύπαρξης στον άτεγκτο κλοιό της φθοράς και του θανάτου. Μόνο το αναστάσιμο φώς μπορεί να μεταμορφώσει την ύπαρξη σε πνευματική εσωτερικότητα του Όντος. Τα γεγονότα του Πνεύματος, δεν είναι λογικά θεωρήματα ή νοούμενα σχήματα, αλλά δρώμενα και πράγματα στην κτίση και στην ιστορία, έξωθεν στην επιφάνεια του κόσμου και έσωθεν στα βάθη του πνεύματος. Είναι επόμενο η απελπισία για την τύχη της υπάρξης στον κόσμο να είναι ριζική, όπως ριζική είναι και η ελπίδα για τη σωτηρία της ύπαρξης. Η εν Πνεύματι εμπειρία της απελπισίας αποτελεί προνόμιο, γιατί ήδη συνιστά γεύση της αιωνιότητας. Αντίθετα, ο εκτός του Πνεύματος απελπισμός της ύπαρξης είναι η γεύση του μηδενός. Ο Χριστιανισμός απέναντι στο υπαρξιακό δεδομένο του θανάτου αντέταξε την εσχατολογική νοηματοδοσία της ανάστασης, ως του κατεξοχήν πνευματικού γεγονότος αλλά και αιτήματος της ιστορίας. «Η πνευματικότητα αναιρεί την “πραγματικότητα”. Και η πραγματικότητα του ανθρώπου, όταν τούτος υψωθεί στο ακροτελεύτιο όριο της μαρτυρίας του, είναι η πνευματικότητά του».
Ελευθερία και αναγκαιότητα. Η εγελιανή ανάγνωση της ιστορίας
Σύμφωνα με τον Μαλεβίτση, η βασική σύλληψη του Εγέλου για τη φιλοσοφία της ιστορίας έλκει σαφέστατα την προέλευσή της από τον ιουδαιοχριστιανισμό, αν και η βασική επεξεργασία της έγινε με τα μέσα του αρχαιοελληνικού λόγου. Η πονηρία του Λόγου είναι τελικά η υποταγή της ελευθερίας στην αναγκαιότητα. Ο Λόγος, μη έχοντας καμία πλέον σχέση με τον Λόγο που εγένετο σαρξ, κατά την προσφυή παρατήρηση του Μαλεβίτση, ταυτίζεται απλώς με την αντικειμενικότητα: «ό,τι είναι λογικό είναι και πραγματικό. Και ό,τι είναι πραγματικό είναι και λογικό». Στην εγελιανή αντίληψη για την ευθύγραμμη, έστω και διαλεκτικά, πορεία της ιστορίας και του κόσμου, ο Μαλεβίτσης διαβλέπει μια κίνηση που πραγματοποιείται δίχως ελευθερία, σύμφωνα με νόμους αδήριτους. Κυρίως, όμως, στο σύστημα αυτό κάθε μοναδικό και αναντικατάστατο ανθρώπινο πρόσωπο μπορεί κάλλιστα να θυσιασθεί χάριν του γενικού και του αντικειμενικού. «Χρειάστηκαν οι συνταραγμοί του αιώνα μας με τις ατελέσφορες επαναστάσεις και τους ολετήριους παγκόσμιους πολέμους για να γίνη ευρέως αντιληπτό, πως η πραγματικότητα υπερβαίνει και καταποντίζει τις έννοιες και τις αντικειμενικές αλήθειες. Πως πραγματικότητα είναι και το παράλογο και το παράδοξο και το τυχαίο και το ανείκαστο»[4].
Ο άνθρωπος, όμως, οφείλει να περάσει ως το τέλος της ιστορίας το δρόμο της ελευθερίας. Ο Ντοστογιέφσκυ στο «Όνειρο ενός γελοίου» ομολογεί την αλήθεια της αγάπης προς τον συνάνθρωπο και καταγγέλλει το απατηλό είδωλο της αγάπης προς την αφηρημένη ιδέα της ανθρωπότητας. «Η ουσία είναι να αγαπάς τον πλησίον σου σαν τον εαυτό σου, να ποια είναι η ουσία, αυτό είναι όλο και δεν χρειάζεται τίποτε άλλο: αμέσως θα μάθεις πώς χτίζεται ο παράδεισος». Ωστόσο, ο άνθρωπος, ως πρόσωπο μοναδικό και ανεπανάληπτο, δεν πρέπει να θυσιαστεί ακόμη και για την ιδέα της αγάπης. «Δεν αξίζει ούτε για ένα δάκρυ πονεμένου παιδιού που χτυπά το στήθος του με τη μικρή του γροθιά, καθώς κάθεται σε μια γωνιά κάποιας βρωμερής τρώγλης και με τα δάκρυα, που δεν μπορούν να εξιλεωθούν, προσεύχεται στον αγαπημένο Θεό. Μια τέτοια λοιπόν αρμονία δεν αξίζει διόλου, γιατί δεν μπορεί να εξιλεώσει αυτά τα δάκρυα». Σε πλήρη συμφωνία με τον Ντοστογιέφσκυ, ο Χρήστος Μαλεβίτσης επισημαίνει τραγικά ότι «ο φόνος ενός ανθρώπου, που δεν νοείται ως πρόσωπο μοναδικό και αναντικατάστατο, δεν είναι έγκλημα. Γι’ αυτό και ο φόνος ολοένα πληθαίνει...».
Κατά τον Έγελο, «τα άτομα και οι λαοί με τη ζωτικότητά τους, ζητώντας και ικανοποιώντας κάτι δικό τους, αποτελούν συγχρόνως και μέσα και εργαλεία ενός Ανώτερου και Απώτερου, το οποίο ασύνειδα πραγματώνουν». Η σχέση αυτή της καθολικότητας του Λόγου με την αποσπασματικότητα των ανθρώπινων πράξεων ονομάσθηκε από τον Γερμανό φιλόσοφο «πονηρία του λόγου». Η ανθρώπινη πράξη, τελικά, μπορεί να παράγει εντελώς διαφορετικά αποτελέσματα από εκείνα που επιδίωξαν οι συγκεκριμένοι άνθρωποι. Η «πονηρία του λόγου» επισημαίνει ότι η ιστορική αναγκαιότητα εσκεμμένα ωθεί ή αξιοποιεί την εξέλιξη των γεγονότων ώστε να κατατείνουν προς την υλοποίηση ενός προσδιορισμένου τελικού αποτελέσματος. Πέρα από κάθε ιστορικό διδακτισμό, η ιστορία παρέχει ένα είδος συμφιλιωτικής γνώσης ως επίγνωσης του τελικού σκοπού της ελευθερίας που συντελείται στην ανέλιξή της. Η ελευθερία, όμως, αυτή δεν έχει ούτε μεταφυσικό ούτε, βέβαια, προσωπικό χαρακτήρα. Είναι έννοια γνήσια πολιτική, ως ελευθερία του καθολικού και του παγκόσμιου πνεύματος. Επιπλέον, η φιλοσοφία της ιστορίας είναι πάντοτε μια αναδρομική μορφή γνώσης, καθόσον «ο φιλόσοφος δεν ασχολείται με προφητείες»[5].
Η εγελιανή θεώρηση για την ιστορία αγκυλώθηκε στην τάση της εποχής της για αντικειμενικότητα και επιστημοσύνη, αγνοώντας το ανθρώπινο πρόσωπο και την ελευθερία του πέρα από κάθε κοσμική αναγκαιότητα. Με τον Έγελο, η πονηρία του Λόγου σήμαινε ένα αρχαιοελληνικό πισωγύρισμα από τη βιβλική αντίληψη για την ελευθερία του Πνεύματος. Η αλήθεια, ως αντικειμενικότητα και έλλογη ερμηνεία της ιστορίας, επισκίαζε τη σημασία της αλήθειας ως πρόσωπου και ως ελευθερίας, μέσα από την εσχατολογική προοπτική της ιστορίας. Για τον Μαλεβίτση, όμως, ο παράγοντας του πνεύματος δεν συνιστά έναν αντικειμενικό και αιτιοκρατούμενο όρο, αλλά μια κατεξοχήν εσχατολογική και ανατρεπτική προοπτική. Αν για τον Έγελο το πνεύμα συνιστά αναγκαιότητα, για τον Μαλεβίτση το πνεύμα είναι ελευθερία. Παρά την εγελιανή ερμηνευτική του πνεύματος, οι κρυφές και αδιάγνωστες δυνάμεις του Πνεύματος δεν έχουν, ωστόσο, εξαντληθεί. Το ιστορικό τοπίο ενδέχεται να αλλάξει, πέρα από κάθε προβλέψιμη διαδικασία. Η συναίρεση του παρελθόντος, του παρόντος και του μέλλοντος κάτω από εσχατολογικά αιτήματα υπάγεται σε μια γνήσια και αυθεντική πνευματική δραστηριότητα, την προφητική. Για τον Μαλεβίτση, η προφητική αντίληψη της ιστορίας καθόλου δεν σχετίζεται με την έλλογη πρόβλεψη και, πολύ περισσότερο, με τη μαντεία. Γιατί ακριβώς η εσχατολογική προοπτική δεν ανάγεται στο χρονικώς έσχατο αλλά αναφέρεται στο πνευματικώς έσχατο. Η ευρεία και εντατική συνειδητοποίηση ολόκληρης της ιστορικής περιπέτειας του ανθρώπου σχετίζεται με ένα είδος «ιστορικού ανθρωπισμού», ο οποίος, όμως, καθόλου δεν συνιστά παρελθοντολογία ή παραδοσιοκρατία. Και τούτο, διότι οι πηγές του είναι μεταϊστορικές και εξωχρονικές, μολονότι εκβάλλουν δημιουργικά στην ιστορία και στο χρόνο. Ούτως ή άλλως, η ιστορία, εξαιτίας της θαυμασιότητας, της μυστηριακότητας και της οντολογικής οριακότητας που κομίζει, ενέχει έναν χαρακτήρα ιερότητας. Η ιστορία δεν ταυτίζεται και δεν εξαντλείται στη χρονογραφία ενός έθνους ή στον κύκλο ενός πολιτισμού. «Σ’ αυτό το μικρό ξέφωτο του σύμπαντος κόσμου και του σύμπαντος χρόνου παίζεται κάτι πολύ μεγάλο, το δυσθεώρητο, το αυτόχρημα ιερό». Σε κάθε περίπτωση, όμως, δεν είναι μια αφηρημένη έννοια αλλά ο καθημερινός άρτος του κόσμου και του ανθρώπου. Η ιστορία είναι τελικά η δραματική φανέρωση της ανθρώπινης κοινότητας και του Όντος, στον ορίζοντα του χρόνου.
Προφητεία και ιστορία
Στο αυχμηρό τοπίο του θανάτου, ο προφήτης Ιεζεκιήλ ζει εν πνεύματι ένα εξαιρετικό γεγονός. Μέσα στη έρημο συναντά ανθρώπινα οστά, δηλαδή, την καταλυτική κυριαρχία της φθοράς και του θανάτου πάνω στην ύπαρξη. Ωστόσο, τα ξηρά αυτά οστά, αίφνης δια του Πνεύματος του Θεού, λαμβάνουν και πάλι τη ζωή και από νεκρά όντα ανασταίνονται σε ζωντανές υπάρξεις. Παρά την υλικότητά τους, είναι πλέον υπάρξεις πλήρεις πνεύματος. Ερμηνεύοντας ο Χρήστος Μαλεβίτσης το όραμα του προφήτη Ιεζεκιήλ, θεωρεί ότι πρόκειται για τη ριζική σύλληψη του μηδενισμού της ύπαρξης, που μόνο το ιουδαϊκό πνεύμα μπορούσε να την πραγματοποιήσει, ούτε ο ποιητής, ούτε ο φιλόσοφος, αλλά μόνον ο προφήτης. Πρόκειται για κάτι το όντως νέο στον τρόπο εμβίωσης της ύπαρξης, για το όριο μεταξύ του όντος και του μη όντος. Η λύση προέρχεται πέραν του Λόγου, δια της ελευθερίας του Προσωπικού Θεού. Αν η ελληνική παιδεία θέλει τον άνθρωπο να είναι άξιος της αιωνιότητας του Λόγου, η βιβλική αγωγή θέλει τον άνθρωπο να είναι άξιος της αιωνιότητας του Θεού. Το ιουδαϊκό πνεύμα κήρυξε πόλεμο κατά της κοσμικής αναγκαιότητας, ίσως επειδή την υπέστη βαρύτερα από κάθε άλλον, εισάγοντας στις διαδικασίες της ιστορίας τη βούληση του Θεού, δηλαδή, την υπερβατική ελευθερία. Δίχως υπερβατική ελευθερία, δίχως την πραγματικότητα του προσώπου, η υπόθεση του ανθρώπου είναι χαμένη. Ο έγχρονος και δίχως ιστορικότητα άνθρωπος είναι «ζώον λόγον έχον», ενώ ο ιστορικός και προσωπικός άνθρωπος είναι «ζώον Πνεύμα έχον», γι’ αυτό και καθίσταται «ζώον θεούμενον». Το Πνεύμα του Θεού αποβαίνει συστατικό του ανθρώπινου προσώπου. Ο τρόπος αυτός της υπάρξεως συνιστά εσχατολογικό βίωμα κατεξοχήν. Η λύση του ανθρωπολογικού δράματος δεν μπορεί παρά να είναι εσχατολογική, όχι κοσμολογική. Στον Ισραήλ, δεν υπάρχει κόσμος αλλά κτίση και ιστορία. Η ύπαρξη του ανθρώπου εκλαμβάνεται ως ύπαρξη του λαού του Θεού. Ό,τι υπάρχει, για τη βιβλική αντίληψη είναι το σημείο τομής του χρόνου με την αιωνιότητα. Ολόκληρη η ιστορία δεν είναι, λοιπόν, «φυσική ιστορία» αλλά «ιερή ιστορία», εισβολή του εσχάτου, του αιώνιου και του υπερβατικού στην εγκοσμιότητα και στην ιστορία. Στον Ισραήλ, δεν υπάρχει «κόσμος» με την έννοια της κοσμολογικής αναγκαιότητας, αλλά κτίση και κτιστά όντα με τα οποία σχετίζεται ένας προσωπικός Θεός, δηλαδή, ένας λαός του Θεού που πορεύεται μέσα στην ιστορία. Για τον λαό αυτό, ό,τι υπάρχει αληθινά είναι ακριβώς αυτή η ρήξη της εγκοσμιότητας, λόγω της έλευσης του αιώνιου στη ζωή της κτίσεως.
Εσχατολογική οντολογία
Στην Καινή Διαθήκη, πραγματώνεται νέα κορύφωση: το υποκείμενο δεν είναι ο περιούσιος λαός του Θεού, είναι η ανθρώπινη ύπαρξη. Ευαγγέλιο σημαίνει Ανάσταση και αιώνια ζωή. Η προφητική και εσχατολογική αυτή προοπτική δεν συνιστά κάποιο συμβολικό ή νοούμενο «θεώρημα», αλλά γεγονός και πράξη στην κτίση και στην ιστορία. «Ο χριστιανισμός δεν είναι ηθική, ο χριστιανισμός είναι άγγελμα υπερβάσεως του κλοιού του θανάτου, που είναι το μηδενιστικό εγκόσμιο όριο της υπάρξεως. Είναι εγκυρωμένο θεόθεν άγγελμα της Ζωής του Αιωνίου. Η ηθική είναι ενέργημα παράγωγο αυτού του αγγέλματος»[6]. Πράγματι, η ηθική από μόνη της δεν μπορεί καν να δικαιώσει τη δική της ύπαρξη, να διεκδικήσει απόλυτο κύρος και αυθεντία. Η ηθική είναι ρευστή και μεταβαλλόμενη, όπως ρευστή και μεταβαλλόμενη είναι και η κατάσταση των όντων, τα οποία υφίστανται τη φθορά του χρόνου. Πρωταρχικό μέλημα της ηθικής είναι η ορθολογική και δεοντολογική οργάνωση της κοινωνίας και η βελτίωση της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Αποσκοπεί, απλώς, στην άμβλυνση των οδυνηρών συνεπειών του κακού και στην κατάκτηση της αρετής. Κάθε αντικειμενική ηθική, στερούμενη έσχατου και οντολογικού νοήματος, εγκλωβίζει τον άνθρωπο στο συμβατικό πλαίσιο του εφήμερου και συμπτωματικού ευδαιμονισμού. Δεν διερωτάται για το πρόβλημα της φθοράς των όντων ούτε, ασφαλώς, επιδιώκει την υπέρβαση του θανάτου. Για τη βιβλική, όμως, αντίληψη, η αλήθεια των όντων δεν βρίσκεται στην αρχή και στη μεταβολή τους, αλλά στο τέλος και στην πληρότητά τους. Το είναι του ανθρώπου και η ανέλιξη της ιστορίας δεν καθορίζεται από την ηθική. Η αλήθεια των όντων, το νόημα της ύπαρξης, κρίνεται και αποκαλύπτεται από τα έσχατα της ιστορίας. Πρόκειται για μία εσχατολογική οντολογία που βλέπει την αναφορά και ολοκλήρωση της κτίσης και της ιστορίας στην αλήθεια ενός προσώπου, του προσώπου του Χριστού. «Ο Ιησούς επίστευε πως μόνον η ανάστασή του θα επέφερε την ρήξη των δεσμών της κοινής συνείδησης και θα την ελευθέρωνε για να δεχτή ασμένως την ευδοκία του πνεύματος». Συνεπώς, το έργο του ανθρώπου στον κόσμο είναι πλήρες εσχατολογικού νοήματος. Η ιστορία είναι, κατά τον Μαλεβίτση, ο χώρος διείσδυσης του πνεύματος στις φυσικές διαδικασίες, και της φύσεως στις πνευματικές διαδικασίες.
Προφητική και ιεροκρατική Εκκλησιολογία
Ο ιστορικός Χριστιανισμός δεν είναι μόνο αποκάλυψη του Θεού, αλλά και δημιουργία του ανθρώπου με θετικές και αρνητικές πτυχές. Και τούτο είναι αναπόφευκτο, καθόσον η ανθρώπινη δημιουργία μπορεί διαρκώς να εμφανίζει μία σειρά από παθολογικά φαινόμενα και αντιφάσεις, όψεις ακμής και παρακμής. Πρόκειται ακριβώς για τους πειρασμούς της ιστορίας. Ο ιστορικός Χριστιανισμός ενέδωσε στον πειρασμό της αντικειμενοποίησης και προσαρμογής στις ιστορικές συνθήκες. Με τις θεοκρατικές εκφράσεις του, απέδωσε ιερό χαρακτήρα στη γήινη δύναμη και στο κράτος.
Χαρακτηριστικά, ορισμένες εκδοχές του ιστορικού Χριστιανισμού μετέτρεψαν την Εκκλησία από χαρισματική κοινότητα, που οφείλει να εικονίζει σε κάθε της έκφανση τα έσχατα της Βασιλείας, σε επίγεια πραγματικότητα που επιζητεί με τις ιεροκρατικές της δομές να κυριαρχήσει στον κόσμο. Την απόλυτη θεσμοποίηση της Εκκλησίας μέχρι του σημείου να μην αναγνωρίζει ούτε την αληθινή κεφαλή της, τον Χριστό, διεκτραγωδεί ο Ντοστογιέφσκυ στον μύθο του Μεγάλου Ιεροεξεταστή. Ο Χριστός είναι ξένος και επικίνδυνος για την Εκκλησία εκείνη, η οποία αρνείται στον Χριστό το δικαίωμα της «επανόδου» στην ιστορία, αρνείται την έλευση της Βασιλείας του Θεού, γιατί στη θέση της έχει εγκαθιδρύσει ένα απρόσωπο και ανελεύθερο σύστημα δικανικής ηθικής και κοινωνικής τάξης, το οποίο σε τελική ανάλυση, δεν διαφέρει σε τίποτε από ένα αξιοθρήνητο σύστημα βίας και αναγκαιότητας, κατά τον Ντοστογιέφσκυ. Το δράμα του Μεγάλου Ιεροεξεταστή έγκειται στο δίλημμα μεταξύ της ιστορικής αναγκαιότητας, της ιστορίας δίχως εσχατολογικό νόημα και σκοπό, και της ελευθερίας ως απελευθέρωσης από τα δεσμά της ιστορίας. Και η επιλογή που βαραίνει είναι η ιστορική αναγκαιότητα, η οποία συνεπάγεται ολοκληρωτισμό και ανελευθερία για το ανθρώπινο προσώπο. Ο Χριστιανισμός κρίνει την ιστορία και συνάμα κρίνεται από την ιστορία. Η αποτυχία αυτή του Χριστιανισμού συνιστά ήττα και κρίση με ιστορικό περιεχόμενο. Ο ιστορικός Χριστιανισμός κάθε φορά που προδίδει το προφητικό του πνεύμα, προδίδει την ταυτότητά του, εφόσον εμφανίζεται ανίκανος να συλλάβει και να εκφράσει το νόημα της ιστορίας. Το νόημα αυτό αποκαλύπτεται μόνο στον Χριστιανισμό που δεν αλλοιώνει την εσχατολογική του ταυτότητα και προοπτική.
Η κριτική του Μαλεβίτση επί του ιστορικού χριστιανισμού είναι ρηξικέλευθη και έχει πολλά κοινά με την κριτική του Μπερδιάγεφ, αλλά και του Καμύ, του Γιάσπερς, και του Τίλλιχ. Στις δύο χριστιανικές χιλιετίες, συνέβησαν πράγματα θαυμαστά, αλλά και πράγματα τραγικά και απελπιστικά. Όταν το πνεύμα εκκοσμικεύεται, καταλήγει αναπόφευκτα στον ολοκληρωτισμό, ενώ συχνά «ο ίδιος ο θεολογικός λόγος έχει αναιρέσει τον λόγο του Θεού»[7]. Είναι ανάγκη, επιτέλους, η θεολογική σκέψη, έχοντας υπόψη της ότι ο ευαγγελικός λόγος γίνεται κατανοητός μόνο σε εσχατολογικό επίπεδο, να εγερθεί από το θεσμικό της λήθαργο και να κοιτάξει με ποια γλώσσα θα καταστήσει τον άνθρωπο ικανό να συνειδητοποιήσει την κατάστασή του, ώστε να προσανατολισθεί στο χριστιανικό τρόπο εμβίωσης της εγκοσμιότητας[8]. Γιατί, όταν ο προφητικός λόγος της θεολογίας της Εκκλησίας γίνεται απνεύματος, καθεστωτικός και συμβατικός, γίνεται λόγος μιας γραφειοκρατικής ιεραρχίας, «βυθισμένης στη λησμονιά του ουσιώδους», τότε το Πνεύμα εγκαταλείπει τον θεσμό και ο Θεός των Προφητών αντικαθίσταται από τον Θεό του Ιερατείου. Τότε και η προσδοκία και η διαρκής διάνοιξη του δρόμου προς τα έσχατα αντικαθίστανται από την εμμονή στις ένδοξες κατακτήσεις του παρελθόντος, καταλήγοντας στη διηνεκή και θεσμική συντήρησή του. Τελικά, η προσδοκία της νέωσης εμφάνισε ουκ ολίγα απολιθώματα και πνευματικές αγκυλώσεις.
Στις μέρες μας, ζούμε έντονα τον αποχριστιανισμό του ιστορικού πληρώματος. «Είναι η μοίρα των πνευματικών κινημάτων να καταντούν σωρός από λέξεις, που άλλοτε τούτες τις είχε λειάνει το πάθος και τώρα τις έχει θαμπώσει η υποκρισία». Σήμερα, η εκκλησιαστική ηγεσία δεν συμπεριλαμβάνεται πλέον στην πνευματική ηγεσία ενός τόπου. Τούτο μαρτυρεί την απώλεια του πνευματικού γοήτρου της Εκκλησίας, η οποία έχει γίνει, εν πολλοίς, μια διοικητική υπηρεσία ανάμεσα σε άλλες, που σκοπό έχει την ικανοποίηση των «θρησκευτικών αναγκών» του πληθυσμού. Η μετάδοση του εσχατολογικού πνεύματος, από δική της εσωτερική αδράνεια, έχει εκπέσει στο επίπεδο της μαγικής ψυχοτροπίας. Έτσι, ο πνευματικός θησαυρός που κομίζει αρχαιόθεν η Εκκλησία παραμένει εν πολλοίς αχρησιμοποίητος. Η αποτυχία του ιστορικού Χριστιανισμού σημαίνει συνάμα ότι και οι πνευματικές ροπές υπέρβασης της εγκοσμιότητας απισχναίνονται. Και αυτό συνιστά την αποτυχία ενός ολόκληρου πολιτισμού. Η θεμελιακή εκλογή του ευρωπαίου, ως αίτημα του πνεύματος για την υπαρκτική «σωτηρία» του ανθρώπινου προσώπου έναντι του μηδενός, ήταν η χριστιανική. Ωστόσο, η απευκταία ώρα έφτασε. «Η μοναξιά του ανθρώπου καταμεσίς της κοινωνίας είναι συνέπεια της μεταφυσικής αποκοπής του». Στην εποχή της εξατομίκευσης και της ερημίας του πλήθους, η χριστιανική εκλογή παραμερίζεται για χάρη άλλων εκλογών, λιγότερο ριζικών. Ο πολιτισμός χάνει το βάθος του, το χριστιανικό ποίμνιο διασκορπίζεται. «Οι εκκλησίες παχύνονται και λιπαίνονται στις τράπεζες των ισχυρών, και προδίδουν την υψηλή μαρτυρία που κομίζουν». Ωστόσο, οι ποιμένες, που ευωχούνται ασφαλισμένοι στις στάνες, αδρανούν. Πρόκειται για την ιστορική προδοσία των ποιμένων[9].
Όμως, η πνευματική έγερση του Χριστιανισμού δεν είναι δημιούργημα της ιστορίας, είναι δημιουργός της ιστορίας. Το δημιούργημα της ιστορίας είναι σχετικό. Αυτό που δημιουργεί την ιστορία έχει κάτι το απόλυτο και ανώλεθρο. Η χριστιανική αποκάλυψη τελεί υπό τους όρους της ιστορίας, αλλά το περιεχόμενό της τελεί υπό όρους εσχατολογικούς. «Είναι ωσάν τον ποταμό που το ρεύμα του πλουτίζεται από πολλούς παραποτάμους. Και οι παραπόταμοι συχνά κατεβάζουν και νερά χειμάρρων θολά, που ενίοτε σκοτεινιάζουν το καθαρό ρεύμα της πηγής»[10]. Τέτοιο είναι το βάθος της ιστορίας, που σύμφωνα με τον Μαλεβίτση, τελούμε στη μέση μιας μυστηριακής διαδικασίας, από την οποία ελάχιστα αντιλαμβανόμαστε. Ωστόσο, η γνωριμία με το βάθος της ιστορίας, όπως και κάθε άλλου πράγματος, δεν σημαίνει την απλή θέαση και παρατήρησή του, αλλά την απόδοση νοήματος και την αναγωγή του σε ένα ευρύτερο όλον.
Ιστορία και εσχατολογία
Φιλοσοφική και θρησκευτική σκέψη συναντώνται δημιουργικά στο πεδίο της εσχατολογίας, δηλαδή, στην υπαρξιακή σημασία της εγγύτητας του εσχάτου, ως φανέρωσης του Πνεύματος εντός της ιστορίας[11]. Το φιλοσοφικό ενδιαφέρον του Χρήστου Μαλεβίτση για την Ιστορία και την Εσχατολογία δείχνει πόσο πολύ από οποιαδήποτε άλλη θρησκευτική παράδοση τον επηρέασε η βιβλική πίστη, ως προοπτική υπέρβασης της φθοράς και του θανάτου. Ωστόσο, η αξιοπρέπεια του φιλοσόφου τον κράτησε στα όρια του τραγικού βιώματος της ιστορίας, της αγρύπνιας, της οδύνης και της εγρήγορσης της συνείδησής του. Η σταδιακή επανεύρεση της πατερικής θεολογίας και η ανανέωση της θεολογικής σκέψης στην Ελλάδα κατά τη δεκαετία του ’60 φαίνεται πως δεν επηρέασαν σημαντικά τη στάση του Χρήστου Μαλεβίτση. Παρά τις εξαιρέσεις και τις γόνιμες θεολογικές συνθέσεις, η θεολογία στην Ελλάδα, περίκλειστη στον εαυτό της, συνέχιζε την ξύλινη και απνεύματη γλώσσα της, την ακαδημαϊκή και σχολαστική νοησιαρχία της. Ο Χρήστος Μαλεβίτσης επιζητούσε, μάλλον, μια θεολογία που θα ήταν σε θέση να ανακεφαλαιώσει και να ανανοηματοδοτήσει ανακαινιστικά τη μακραίωνη φιλοσοφική μέριμνα του Όλου[12]. Αλλά αν δεν τον έλκυσε η θεολογία, τον έλκυσε η σκέψη του N. Berdiaeff, ίσως γιατί στο έργο του Ρώσου αυτού θρησκευτικού φιλοσόφου υπάρχει έντονη η μέριμνα για την πρόσληψη του Όλου και των πάντων από την εσχατολογική προοπτική της ιστορίας και του κόσμου. Το πρώτο έργο που μεταφράζει ο Χρήστος Μαλεβίτσης το 1967 είναι το τελευταίο βιβλίο του Ρώσου φιλοσόφου N. Berdiaeff, Αλήθεια και Αποκάλυψη, ενώ σφραγίζει τη μεταφραστική του εργασία το 1984 με το έργο του Berdiaeff Δοκίμιο εσχατολογικής μεταφυσικής.
Η εσχατολογία δεν είναι απλώς ένα από τα κεφάλαια της χριστιανικής πίστης και διδασκαλίας, μια προοπτική της χριστιανικής ζωής. Είναι η θεμελιώδης διάσταση, η μόνη βαθειά και αυθεντική ερμηνεία του Χριστιανισμού για τον κόσμο και τον άνθρωπο. Το γεγονός του Χριστού και η δεύτερη επάνοδός του ως έλευση της Βασιλείας, ως προσδοκία ενός μεταμορφωμένου κόσμου, προσανατολίζουν προς το μέλλον. «Ο Χριστιανισμός είναι στην ουσία του εσχατολογικός και η Εκκλησία είναι μια “εσχατολογική κοινότητα”, αφού η Εκκλησία είναι η Καινή Διαθήκη, η τελική και η οριστική και, συνεπώς, η “έσχάτη”. Ο ίδιος ο Χριστός είναι ο έσχατος Αδάμ, γιατί είναι “ο καινός άνθρωπος”. Η χριστιανική προοπτική είναι κατ’ ουσίαν εσχατολογική. “Τα αρχαία παρήλθεν. Ιδού, γέγονε καινά”»[13]. Η εσχατολογία θέτει, λιοπόν, εδώ και τώρα, την ορθή κατανόηση της Εκκλησίας και του κόσμου και φανερώνει το πλαίσιο των αμοιβαίων σχέσεών τους. Ο κόσμος, η κτίση, είναι το λίαν καλό δημιούργημα του Θεού, το οποίο συστενάζει και συνωδίνει μαζί με τον άνθρωπο, προσδοκώντας τη νέωση και την ανακαίνισή του. Δίχως την προοπτική της έλευσης της Βασιλείας, ο κόσμος θα μπορούσε να ήταν ο αδιέξοδος τόπος της φθοράς και του θανάτου. Όμως, η εσχατολογική δυναμική δεν αφήνει περιθώρια για κανένα είδος κοσμικού ή ιστορικού πεσιμισμού. Αποκαλύπτοντας το έσχατον ως όρο και όριο αναφοράς του κόσμου, η χριστιανική πίστη απελευθερώνει τον κόσμο από μια στατική «ιεροποίηση», τον μεταμορφώνει παρέχοντάς του ιστορικό δυναμισμό ως νοηματισμένη εξέλιξη μέσα στο χρόνο. Η εσχατολογική προοπτική καταφάσκει και μεταμορφώνει ολόκληρο τον πολιτισμό του ανθρώπου.
Για τον Μαλεβίτση, «Χριστιανισμός χωρίς εσχατολογική συνείδηση δεν υπάρχει»[14] ενώ για τον Φλωρόφσκυ «όποιος μένει απαθής ενώπιον της ιστορίας αυτός δεν μπορεί να είναι καλός χριστιανός»[15]. Σχεδόν ολόκληρη η φιλοσοφική μέριμνα του Χρήστου Μαλεβίτση, αναπτύσσεται γύρω από τη διαλεκτική σχέση ιστορίας και εσχάτων. «Τα πάντα τελούν υπό την κρίση του εσχάτου. Του εσχάτου προσώπου ή του εσχάτου νοήματος»[16]. «Η ριζική φιλοσοφική σκέψη δεν φθάνει στο έσχατο. Στο έσχατο φθάνει η ριζική υπαρξιακή στάση της ανθρώπινης ύπαρξης…Η εσχατολογική συνείδηση από τη φύση της είναι θρησκευτική. Και θα λέγαμε μάλιστα πως εξαιτίας αυτής της συνείδησης έχουμε τη θρησκευτικότητα. Δηλαδή, η τελευταία είναι παράγωγη της πρώτης… Η συνείδηση η εσχατολογική είναι από τη φύση της τραγική. Γι’ αυτό ίσως την αποφεύγουν οι άνθρωποι, όταν μάλιστα ζουν σε μια κοινωνία ευμάρειας. Όπως έχουμε τη φιλοσοφία της ευμάρειας, έτσι έχουμε και τη θεολογία της ευμάρειας. Εκεί δεν επιτρέπεται να ακουστεί η τραγική κραυγή της εσχατολογικής συνείδησης… Έτσι η κρίση του εσχάτου μεταποιείται σε κρίση κατά του εσχάτου, και η ίδια η εσχατολογική συνείδηση περιπίπτει σε κρίση».
Το τέλος της ιστορίας
Μιλώντας για τον θάνατο και για τη λησμονιά του Θεού στη δυτική νεωτερικότητα, ο Χρήστος Μαλεβίτσης καίρια επισημαίνει ότι αν στην αρχαιότητα πέθανε ο Θεός της φύσεως, στα χρόνια μας πεθαίνει ο Θεός του πνεύματος. Για το λόγο, αυτό η απώλεια είναι απροσμέτρητα δυσοίωνη. Το μεταφυσικό κενό και η υπαρξιακή γύμνια του ανθρώπου είναι ολεθριότερη. Και ίσως ο οριστικός θάνατος του Θεού συντελεσθεί με τον θάνατο του ιστορικού ανθρώπου. Παρά τις χριστιανικές καταβολές της, η σύγχρονη ιστορική έκβαση ανεστράφη και τώρα κατευθύνεται προς τη βασιλεία του ανθρώπου χωρίς Θεό. Ωστόσο, δεν πρόκειται για το θάνατο του Θεού, αλλά για τη λησμονιά του ίδιου του ανθρώπου και την εντροπία της ιστορίας του. Σχολιάζοντας τα λόγια του Καμύ, «αφού ο θεός πέθανε, δεν μένει παρά η ιστορία και η δύναμη», ο Μαλεβίτσης θεωρεί ότι τη θέση του Θεού κατέλαβε πλέον η επιστημονική λογική και η ηθική της δύναμης. Ο φονιάς δεν αρνείται τον εαυτό του αρνείται κάθε ετερότητα. Ο φόνος του «άλλου» πραγματώνεται με τη συναίνεση και τις ευλογίες της φιλοσοφίας και της ιστορίας. Είναι ο καιρός των ιδεολογιών, που δεν είναι παρά τα τερατώδη υποκατάστατα της θρησκευτικής παράδοσης. Ο χειμώνας του κόσμου έφτασε ακριβώς, όταν ο άνθρωπος θέλησε να αναλάβει την ιστορία και να την ποδηγετήσει με το διαφωτισμένο μυαλό του[17].
Όλες οι ιδεολογίες του παρελθόντος απισχναίνονται από την πολιτική, που κατάντησε η μοναδική μέριμνα του ανθρώπου. Ο 19ος αιώνας έφερε στο ιστορικό προσκήνιο ένα είδος αντεστραμμένης θρησκευτικότητας, δίχως το μεταφυσικό της λόγο. Με όργανο το ορθό λόγο, η νεωτερικότητα κατόρθωσε να αποκόψει τις μυστικές και πνευματικές ρίζες του ανθρώπου με αποτέλεσμα να μορφοποιήσει μιαν άρριζη κοινωνία. Ο ανθρωπιστικός μύθος της νεωτερικότητας αμφισβήτησε την υπερβατική αναφορά του κόσμου και του ανθρώπου. Μετά την πτώχευση αυτή, ακολούθησε και η απώλεια της πίστης στον άνθρωπο. Η κατάρρευση του ανθρωπιστικού μύθου, φανέρωσε το αβυσσαλέο κενό, το χαίνον μηδέν. Οι δυνάμεις που ενεργοποίησε ο ίδιος ο άνθρωπος θα μεταβληθούν σε μια τεχνολογική και απολογητική εσχατολογία.
Η μετανεωτερική κατάσταση δεν κήρυξε μονάχα το τέλος των μεγάλων αφηγήσεων της φιλοσοφικής και θεολογικής παράδοσης, αλλά και το τέλος της ιστορίας. Στη σκιά του εγελιανού συστήματος, το τέλος της ιστορίας, το οποίο διακηρύσσεται κυνικά από τους φιλελευθεριστές της Αμερικής, δεν σημαίνει απλώς την οριστική νίκη της οικονομίας της αγοράς στα όρια του παγκόσμιου δυτικού πολιτισμού. Ή την αδυναμία της ιστορίας να παραγάγει νέες πραγματικότητες ή ακόμη να νοηματοδοτήσει τον κόσμο και την πορεία του. Το τέλος της ιστορίας έγκειται περισσότερο στην τάση μετάλλαξης που εμφανίζει η ανθρώπινη ιστορία, η οποία μεταβάλλεται ραγδαία σε ιστορία της τεχνολογίας. Πρόκειται, όντως, για μία κοσμική κρίση, η οποία υπογραμμίζει την ανάγκη αλλαγής του πολιτιστικού παραδείγματος, ή ακόμη για μια παθητική μετάβαση στη βαρβαρότητα του τέλους της ιστορίας. Ο πολιτισμός του σύγχρονου ανθρώπου είναι πολιτισμός κατάκτησης και κυριαρχίας πάνω στη φύση. Παρέχοντας απόλυτη προτεραιότητα στο σκεπτόμενο υποκείμενο και στην αυτονομημένη ιστορία του, κατόρθωσε να μεταβάλει τη φύση σε ένα μηχανικό είδωλο, σε μία «τεχνοφύση». Υπερβαίνοντας τη φύση, η ιστορία έφθασε στα όριά της. Ο άνθρωπος δεν μπορεί να ανακτήσει την με νόημα ιστορική του προοπτική, αν δεν αποκαταστήσει προηγουμένως την ορθή σχέση φύσης και ιστορίας.
«Στις ημέρες μας ζούμε έντονα και δραματικά το τέλος της ιστορίας. Είναι η κατάρρευση των καθεστώτων της μαρξιστικής ιστορικής εσχατολογίας. Είναι η αχρήστευση των μελλοντικών οραμάτων και πολιτικών. Είναι ο καταθλιπτικός περιορισμός του σύγχρονου ανθρώπου στην καταναλωτική του ευημερία. Ένας ένας κατεβαίνει από το όχημα της ιστορίας για να απολαύσει τη φύση. Ο Νίτσε φώναξε περίτρομος πως “η έρημος ολοένα μεγαλώνει”. Η ύπαρξη του ανθρώπου και του κόσμου έπαψε να βιώνεται κατέναντι του οντολογικού μηδενός»[18]. Τόσο η θρησκεία όσο και η φιλοσοφία αντικαταστάθηκαν από την κοινωνική ιδεολογία, που δεν σκοτίζεται για το οντολογικό μηδέν. Το τέλος της ιστορίας για τον Μαλεβίτση σημαίνει τέλος της εσχατολογικής νοηματοδότησης των συμβαινόντων, τέλος της νοηματοδότησης από μιαν υπερβατική αλήθεια ή σκοπιμότητα. Η αδιαφορία περί τα έσχατα έχει ως αποτέλεσμα την πνευματική παρακμή και την κοσμική ύπνωση[19]. Η δυναμική προοπτική της ιστορίας, ως νοηματοδότηση των γεγονότων που ξεκίνησε από τη βιβλική παράδοση του εβραϊκού λαού και σήμανε μια παγκόσμια επανάσταση για τρεις χιλιετίες, φαίνεται πως εξεμέτρησε τον βίο της.
Εγκαταλείποντας το εσχατολογικό του όραμα, ο Χριστιανισμός δεν είναι πλέον ενεργός παράγων της ιστορίας, αλλά παθητικός θεατής που κλείνεται είτε στην εσωστρέφεια της υποτιθέμενης τελειότητας των δομών και μορφών ζωής του είτε συνεχίζοντας στα άκρα την εκκοσμίκευση και παραφθορά του.
Η εκκοσμίκευση του χριστιανισμού (ή της Εδέμ) έφερε στο προσκήνιο έναν κόσμο μεταχριστιανικό. Στο πλαίσιο μιας εκκοσμικευμένης εσχατολογίας, άλλες κοσμικές δυνάμεις και αντιχριστιανικές ιδέες και ιδεολογίες υπέκλεψαν το χριστιανικό όραμα της βασιλείας του Θεού και προσπάθησαν να εγκαταστήσουν τον επίγειο παράδεισο με τα προγράμματα γενικής ευτυχίας.
Η εκκοσμικευμένη εσχατολογία
Κατά τον Χρήστο Μαλεβίτση, στο ιστορικό πρόβλημα – που στο βάθος του είναι μεταϊστορικό – δόθηκαν δύο λύσεις. Πρόκειται για τον κομμουνισμό και τον καπιταλισμό. Και οι δύο αποβλέπουν στην κατασίγαση της έρριζης ανησυχίας με την ικανοποίηση των υλικών αναγκών. Αν το κομμουνιστικό κράτος υπήρξε η τερατογονία της λογικής του 19ου αιώνα, το αστικό μεταβιομηχανικό κράτος είναι η τερατογονία της τεχνολογίας του 20ου αιώνα. Τα ιστορικά αυτά τέρατα δημιουργούν και τερατώδεις ηγεσίες, οι οποίες διαθέτουν τρομοκρατική ισχύ και επιδεικνύουν φοβερή αδιαφορία έναντι του μέλλοντος του ανθρώπου και του κόσμου. Οι ηγέτες της οικουμένης με την πλημμυρίδα των μέσων που διαθέτουν αντιποιούνται την αρχή του Θεού. Δίχως πνευματικά εφόδια, εύκολα εκπίπτουν προς το δαιμονικό.
Ο μαρξισμός έκανε ιστορική πράξη τον ολοκληρωτισμό της ορθολογιστικής αυθεντίας. Ολοκληρώνοντας την αποθεολογικοποίηση της ιστορίας, ενσάρκωσε ένα είδος εκκοσμικευμένης εσχατολογίας με έντονα τα χαρακτηριστικά ενός ιδιότυπου θρησκευτικού μεσσιανισμού. Αν κάτι στον μαρξισμό ενέπνευσε και κινητοποίησε τις λαϊκές μάζες, αυτό δεν μπορεί να αναζητηθεί στις αντικειμενοποιημένες έννοιες της οικονομικής του θεωρίας. «Πηγή του επαναστατικού δυναμισμού στο μαρξισμό δεν είναι η επιστημονική συνείδηση, αλλά μάλλον η μεσσιανική προσδοκία»[20]. Το στοιχείο αυτό εντοπίζεται κατά τον Μπερδιάγεφ στην ιδέα της παγκόσμιας αποστολής του προλεταριάτου, που, μέσα από την πάλη των τάξεων, πρόκειται να κατακτήσει την απόλυτη δικαιοσύνη. Η αντίληψη του προλεταριακού μεσσιανισμού εμπεριέχει πληθώρα σωτηριολογικών χαρακτηριστικών. Η σύλληψη αυτή του Μαρξ, παρόλα τα δάνεια στοιχεία από τον εβραϊκό μεσσιανισμό, αποτελεί μιαν αντίστροφη και εκκοσμικευμένη εσχατολογία. Ο μεσσίας είναι το ίδιο το προλεταριάτο, ως μελλοντικός ελευθερωτής και σωτήρας της ανθρωπότητας. Η αποστολή του έγκειται στην επίλυση όλων των αγωνιωδών προβλημάτων της ζωής.
Η σημερινή κρίση, λοιπόν, κρίση της νεωτερικότητας και του πολιτισμού της, είναι αποτέλεσμα της αποτυχίας των κινημάτων υπέρβασης του καπιταλισμού. «Ο μαρξισμός ο οποίος εθεοποίησε την ιστορία, τώρα αποβάλλεται από αυτήν»[21]. Σήμερα ζούμε το τέλος των ιδεολογιών ως κατάρρευση όλων των οραματικών διεξόδων της νεωτερικότητας. Ο θάνατος του Θεού θεμελίωσε μια μηδενιστική νοηματοδότηση της αυθυπερβατικής διάστασης του ανθρώπου.
Ο τεχνολογικός μεσσιανισμός
Γεγονός επαναστατικό, θα λέγαμε κατακλυσμικό, για την ιστορία του κόσμου είναι η πρόοδος των τεχνολογικών γνώσεων και των τεχνικών δυνατοτήτων, προϊόν των οποίων είναι η μηχανή. Η μηχανή – που δεν είναι φυσικό φαινόμενο – έφερε στη ζωή και στην πορεία του κόσμου κάτι ολότελα νέο και, με τη ραγδαία εξέλιξη και την μετά ταύτα θριαμβευτική της πορεία, προσδιόρισε τελικά την όλη δομή του πολιτισμού. Η τεχνητή νοημοσύνη και οι τεχνικές δεξιότητες, δημιουργώντας το απαιτούμενο, πλην εξω-φυσικό, περιβάλλον, πέτυχαν να αποσπάσουν δυνάμεις από την καρδιά της φύσης, δυνάμεις που ποτέ προηγουμένως δεν είχαν δράσει ανεξάρτητα και αυτόνομα από τον κύκλο και τη λειτουργία της ζωής. Και, από την ανακάλυψη της μηχανής ως τις σύγχρονες εφαρμογές της βιοτεχνολογίας, οι εξελίξεις και οι εκπλήξεις χαράζουν ιλιγγιώδη πορεία.
Τα τεχνολογικά προϊόντα, και ό,τι αυτά συνεπάγονται, δεν είναι προϊόντα της φύσης, αλλά της ιστορικής προόδου. Μια κοσμική επανάσταση πηγάζει από την καρδιά του ίδιου του πολιτισμού. Η ζωή του ανθρώπου προσδιορίζεται, και μεταλλάσσεται από οργανική σε οργανωμένη. Ορθολογικοποιείται και ελέγχεται από τη μηχανή σε τέτοιο βαθμό, ώστε να μην συμβαδίζει πλέον με τη φύση. Ο άνθρωπος γίνεται πράγμα. Η ολοένα και μεγαλύτερη αντικειμενοποίηση της ανθρώπινης ύπαρξης οδηγεί στον αφανισμό και την έκλειψη του υποκειμένου. Η τεχνολογία, δημιούργημα του ανθρώπου, στρέφεται εναντίον του. Ο τεχνολογικός πολιτισμός (Civilization) με την ανάδυση της μηχανής λαμβάνει τη θέση του πνευματικού πολιτισμού (Culture). Αλλά και ο πολιτισμός, ως εσωτερικότητα του πνεύματος, μεταλλάσσεται σε «κουλτουραλισμό», σε ένα είδος πνευματικής καλλιέργειας, σαν να ήταν αυτό ο μοναδικός σκοπός της παρουσίας του ανθρώπου στον κόσμο και στην ιστορία. Ο «κουλτουραλισμός», που είναι η καλλιέργεια για την καλλιέργεια, κατά το η τέχνη για την τέχνη, συνιστά πνευματική υποθερμία και αυτοσυντηρούμενη δίνη. Ο πολιτισμός για τον Μαλεβίτση έγινε για να σώσει τον άνθρωπο, μιας και η ύψιστη αξίωση του ανθρώπινου προσώπου είναι η υπερβατική του διάσωση. Ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση, ανάμεσα στους ίδιους τους ανθρώπους, παρεμβάλλεται, πλέον, ένα τεχνητό περιβάλλον μηχανών. Αλλά, όσο ο άνθρωπος κατακτά τη φύση με τεχνητά μέσα τόσο απομακρύνεται από αυτήν και αλλοτριώνεται. Η βάση του σύγχρονου τεχνολογικού πολιτισμού δεν είναι ούτε φυσική ούτε πνευματική, είναι μηχανική. Πρόκειται για το θρίαμβο της τεχνικής πάνω στο πνεύμα και πάνω στην οργανικότητα.
Κατά τον Μαλεβίτση, ο τεχνολογικός μύθος σχηματίζει έναν νέο ιστορικό άξονα με τέτοια αποτελεσματικότητα που θα ικανοποιούσε απόλυτα τις προσδοκίες του Εγέλου. Αλλά η τεχνολογία δεν τροποποιεί απλώς την υλικότητα της ιστορίας, καθιστά αγνώριστη και την ίδια την ανθρώπινη συνείδηση. Η τεράστια ιστορική σημασία αυτής της στροφής είναι η ακύρωση των πνευματικών κατηγοριών του παρελθόντος. Η εκ βάθρων αλλαγή του υλικού τρόπου ζωής τροποποιεί ριζικά και τη συνείδηση του ανθρώπου στο άμεσο ιστορικό πεδίο. Στο κενό που δημιουργείται, εισχωρεί ο πνευματικός μηδενισμός. «Τα σύνορα του εικοστού αιώνα είναι τα έσχατα σύνορα όλης της μέχρι τώρα ιστορίας. Εδώ τελειώνουν όλες οι πίστεις, όλοι οι θεοί, όλες οι ηθικές, όλοι οι μύθοι, όλες οι πνευματικές κατηγορίες των χιλιετιών που προηγήθηκαν. Ήδη όλα τούτα έχουν μεταποιηθή σε αυταπάτες, σε φαντάσματα. Και όπου ακόμα ζουν, απλώς επιζούν. Δεν είναι αυτά που δημιουργούν πλέον ιστορία. Είναι ο διάκοσμος ιστορικού νεκροθαλάμου»[22].
Η λεηλασία της φύσης
Μετά τον Κοπέρνικο, η γνώση του ανθρώπου για την κοσμική τάξη άλλαξε. Βαθμιαία, η επιστημονική γνώση εισέρχεται και κατακτά την εσωτερική δομή της φύσης, τα έσχατα βάθη της ύλης με αποτέλεσμα, μεταξύ άλλων, την απελευθέρωση από την αναγκαιότητα της φύσης, την εξάλειψη κάθε υπερβατικής αναφοράς. Όμως, παράλληλα, στον ορίζοντα θριάμβου, που σχημάτισε η νέα κοσμογονία της τεχνολογίας των μηχανών, εμφανίσθηκε και η βεβαιότητα ότι παράπλευρες συνέπειες των επιστημονικών ανακαλύψεων μπορούν να επιφέρουν κοσμικές καταστροφές. Η «πανουργία της ιστορίας» καταβροχθίζει τα ίδια της τα παιδιά. Αν ο Ρεμπώ, εκφράζοντας την αγωνία της εποχής της νεωτερικότητας, δήλωσε ότι «δεν είμαστε στον κόσμο», η τεχνολογική περιπέτεια φανέρωσε ότι δεν είμαστε ούτε και στη φύση, μιας και η ιστορία σκότωσε τη φύση, έχοντας προηγουμένως διακηρύξει το θάνατο του Θεού. Τώρα πια η ιστορία δεν γράφεται από την ανθρώπινη βούληση και πράξη, αλλά από την αδιαφάνεια και την αδράνεια των τεχνικών κατασκευών του ανθρώπου. Η τετράγωνη λογική, η τεχνητή νοημοσύνη των μηχανών αποφασίζουν στη θέση των ανθρώπων, σκοτώνοντας, τελικά, την ανθρώπινη ιστορία. Ό,τι σαλπίζουν οι αμερικανοί φιλελευθεριστές είναι γεγονός: η ιστορία πέθανε.
Αντίγραφο της φύσης η «τεχνοφύση» και η «τεχνόπολις», κυριαρχούν σε παγκόσμιο επίπεδο. «Οι πόλεις του απόγειου πολιτισμού είναι ζοφερά κέντρα λεηλασίας της φύσεως. Δηλητηριώδη άνθη του λογισμού και της τεχνικής, χωρίς πνεύμα και χωρίς ήθος, εκχύνουν τον ιό τους σ’ όλη την ύπαιθρη χώρα και τη μετασχηματίζουν καθ’ ομοίωσή τους. Εξαφανίζονται η γενέθλια γη, η πατρίδα, ο τόπος φανέρωσης της ζωής. Αφανίζονται οι οργανικοί δεσμοί εσωτερικότητας, η συγ-γένεια, οι αγαπητικές σχέσεις με τα θρέμματα, λησμονιέται το σιωπηλό μεγαλείο της φύσεως, η μεταφυσική νοηματοδοσία της»[23]. Για να ξανακερδίσει την ιστορία του ο άνθρωπος, πρέπει να αποκαταστήσει τη σχέση φύσης και ιστορίας. Ο κυρίαρχος σήμερα πολιτισμός της νεωτερικότητας υπήρξε πολιτισμός της κατάκτησης και της κυριαρχίας. Η υπέρβαση της κοσμικής αυτής κρίσης μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο με την αλλαγή πολιτισμικού παραδείγματος.
Ο αυτοματικός χρόνος
Εξάλλου, η τεχνική προκαλεί τέτοια επιτάχυνση του χρόνου, που ο άνθρωπος δεν είναι σε θέση να την παρακολουθήσει. Καμιά στιγμή μεμονωμένη δεν έχει πλέον αξία, είναι μόνο το πέρασμα για τη στιγμή που ακολουθεί. Ο ρυθμός του τεχνολογικού πολιτισμού δεν αναγνωρίζει ούτε το παρελθόν ούτε το παρόν. Η νέα αυτή αντίληψη του αυτοματικού χρόνου είναι παντελώς α-προσωπική και αν-ιστορική για τον άνθρωπο, και μεταβάλλει τον πολιτισμό σε ατέρμονα φουτουρισμό της προόδου και της μηχανιστικής εξέλιξης, δίχως υπαρξιακό νόημα και σκοπό. Κατά συνέπεια, η πορεία του ανθρώπου σ’ αυτόν τον νέο κόσμο είναι πορεία σε λογικοποιημένα σκοτάδια. Ο πολιτισμός της μηχανής επέβαλε έναν νέο ιμπεριαλισμό και μια νέα μαγική αυτοκρατορία. Ενώ όλα γίνονται για τη ζωή, ο σκοπός της ζωής δεν έχει πλέον κανένα νοηματικό και οντολογικό άξονα παρεκτός τον μηδενιστικό ευδαιμονισμό των προγραμματισμένων απολαύσεων. Ο τεχνολογικός πολιτισμός αντικατέστησε τους σκοπούς της ζωής με τα μέσα της ζωής.
Διέξοδοι προς το αιώνιο δεν υπάρχουν. Υπάρχει μονάχα η ένταση και η επίσπευση προς το μέλλον. Σ’ αυτόν τον κατακερματισμένο κόσμο των αθεράπευτων αντιθέσεων και της παγκόσμιας αγωνίας, ο άνθρωπος πραγματοποιεί ένα «ταξίδι στην άκρη της νύχτας» (Celine). Από την εν χρόνω αυτοματική ανάπτυξη, που καταστρέφει την ενότητα και τη συνοχή του προσώπου, ο επιταχυμένος τεχνολογικά χρόνος στρέφει την ανθρωπότητα προς ένα μέλλον απόλυτα καθορισμένο. Ο αυτοματικός κόσμος των μηχανών και της αέναης ευφορίας, η καταναλωτική εξάντληση των δυνατοτήτων της φύσης και της ζωής είναι έργο του ανθρώπου, αλλά ο άνθρωπος δεν βρίσκεται εκεί μέσα. Γιατί, όπως ο χρόνος θρυμματίζεται σε κάθε στιγμή του, έτσι και το προσωπικό εγώ αποσυνδέεται και θρυμματίζεται στον επιταχυμένο χρόνο των απρόσωπων αντικειμένων. Τέτοια είναι η εξουσία της λογικοποιημένης τεχνικής και της τεχνητής νοημοσύνης που η θέση του ίδιου του ανθρώπου μέσα στον κόσμο καταντά παράλογη, καθώς επεσήμανε τόσο ο Χάιντεγκερ όσο και ο Κάφκα.
Ωστόσο, η τεχνολογία έχει πάρει τη θέση της κουλτούρας και η τεχνητή νοημοσύνη οργανώνει τη ζωή, γεγονός επαναστατικό και καταλυτικό στην ιστορία του κόσμου και του ανθρώπου. Η μηχανική αυτή βάση του πολιτισμού είναι ο θρίαμβος της τεχνικής πάνω στο πνεύμα και πάνω στην ίδια την οργανικότητα της φύσης. Έτσι, η αυτονόμηση και η εξουσία της τεχνολογίας γίνεται η τελευταία μεταμόρφωση του Βασιλείου του Καίσαρα και αφορά το τελευταίο στάδιο της εκκοσμίκευσης. Το νόημα και ο σκοπός της ζωής είναι ο πολιτισμός του μηδενός, δίχως να υπάρχει διέξοδος προς το αιώνιο. Δίχως οντολογία, δίχως νοηματικό άξονα, δεν υπάρχει ούτε παρελθόν ούτε και παρόν.
Δυτικά της Εδέμ
Ο Χρήστος Μαλεβίτσης θεωρεί ότι ενδέχεται να κυριαρχήσει ένας νέος ανθρωπολογικός τύπος. «Όλα δείχνουν πως η εποχή που έρχεται θα είναι εξωϊστορική»[24]. Στο δοκίμιό του «The American way»[25], ο Χρήστος Μαλεβίτσης ερμηνεύει την απώλεια της ιστορικής συνείδησης στη Δύση για χάρη της εμπειρικής καθημερινότητας. «Ο αμερικανικός τρόπος ζωής χαρακτηρίζεται κυρίως από αυτήν την ανιστορικότητα. Η οποία συνδυάζεται αποτελεσματικά με την τεχνολογία. Έτσι, οι λοιποί λαοί της υφηλίου, στο βαθμό που απορροφούν την τεχνολογία, αποβάλλουν την ιστορική τους ιδιοπροσωπία. Και στο τέλος καταντούν όλοι μετανάστες στη χώρα τους». Η ψυχική και ιδεολογική έρημος του τεχνολογικού τρόπου ζωής θα φανερώσει την επικράτηση του χωρίς ιστορία νέου τύπου ανθρώπου, του homo economicus, ενός ανθρώπου εντελώς διαφορετικού από αυτόν που γνώρισε η ιστορία μέχρι τώρα. Ο σύγχρονος άνθρωπος δεν αισθάνεται κανένα έλλειμμα, ώστε να προσφεύγει στην υπερβατική αρχή για την πληρότητα και το νόημα της ζωής του στο μέλλον. Αδιαφορεί για ό,τι τον υπερβαίνει. Το μοναδικό έλλειμμα που τον απασχολεί είναι το έλλειμμα στο εισόδημά του και γι’ αυτό θα εκδαπανήσει ολόκληρο τον βίο του. Πρόκειται για την εκκοσμικευμένη Εδέμ, για τον μετασχηματισμό της εδεμικής νοσταλγίας σε οικονομική πρόοδο. Δυτικά της Εδέμ του Θεού (αφού η άλλη προς Ανατολάς απέτυχε) ο προτεσταντικός εσχατολογικός χιλιασμός βρήκε το γήινο παράδεισο, τη γήινη Εδέμ, μετασχηματίζοντας την εσχατολογία σε οικονομική πρόοδο. Πρόκειται για μια νέα αίρεση. Θρησκευτικού τύπου συμπεριφορά ενός άθρησκου κόσμου: η εκζήτηση της προόδου, ο μύθος της προόδου [26].
Τώρα πια ολόκληρη η οικουμένη κατάντησε μια επαρχία. Οι αποστάσεις συντομεύτηκαν και ο χρόνος έγινε μηδενικός, σχεδόν ανύπαρκτος. Στο μεταίχμιο της μεταβολής του χώρου και του χρόνου, ο Χρήστος Μαλεβίτσης θεωρεί ότι βρισκόμαστε σε μια επαρχιακή κοινωνία, στο παγκόσμιο χωριό, που πολιορκείται από το μηδέν του καταναλωτικού συρφετού και της αδιάκοπης ευφορίας, δίχως καμία υπερβατική αναφορά. «Η πνευματική ανάταση ονομάστηκε πολιτισμός από τον τόπο της γεννήσεώς της, την πόλη. Τώρα που δεν υπάρχει πλέον πόλις δεν έχουμε και πολιτισμό. Τώρα υπάρχει μόνον η επαρχία. Και έχουμε επαρχιωτισμό. Και μάλιστα οικουμενικό»[27].
[1] Βλ. «Λόγος Προοιμιακός» στο Μπερντιάεφ Ν., Αλήθεια και Αποκάλυψη, εισαγωγή, μετάφραση, σημειώσεις Χρήστου Μαλεβίτση , εκδ. Δωδώνη, Αθήνα 1967, σ. 14.
[2] Οι παράκτιοι άνθρωποι, στη σειρά Αναλόγιο ιγ΄ της Ευθύνης, Αθήνα 2002, σσ. 77-79.
[3] Βλ. Φιλοσοφία και Θρησκεία, εκδ. Ιδρύματος Γουλανδρή-Χορν, Αθήνα 1985, σσ. 151-184. Πρβλ. Ο τραγικός λόγος, εκδ. Δωδώνη, Αθήνα – Γιάννινα 1997, σ. 11.
[4] Η τραγωδία της ιστορίας, εκδ. Δωδώνη, Αθήνα 31980, σ. 171
[5] Hegel, Vorlesungen über die Philosophie der Weltgeschichte, t. I: Die Vernunft in der Geschichte, επιιμ. J. Hoffmeister, Hamburg: Meiner 61994, σ. 210.
[6] Φιλοσοφία και Θρησκεία, σ. 183.
[7] Εφημερία, «Το ναυάγιο του Θεού», εκδ. Δωδώνη, Αθήνα – Γιάννινα 1989, σ. 109.
[8] Δυτικά της Εδέμ, «Η προδοσία των ποιμένων», εκδ. Οι Εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα 1990, σ. 191.
[9] Δυτικά της Εδέμ, «Η προδοσία των ποιμένων», σ. 185, 196. Πρβλ. Η τραγωδία της ιστορίας, σ. 215.
[10] Εφημερία, σελ.33.
[11] Βλ. Φιλοσοφία και Θρησκεία, σ. 158. Πρβλ. Ο Τραγικός λόγος, σ.11-12, Εισαγωγή. Πρβλ. Μάριου Μπέγζου «Η γενεαλογία της εσχατολογίας», στο συλ. τόμο Καταθέσεις για τον Χρήστο Μαλεβίτση, Τετράδια Ευθύνης 36, Αθήνα 1998, σσ. 124-141. Του ιδίου, Χρήστος Μαλεβίτσης, Η ζωή και το έργο του, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1999.
[12] Βλ. Λουδοβίκου Ν., «Ο ωκεανός του όντος και ο τόπος των ορίων. Το θεολογικό νόημα της οριακής αναμονής του Χρήστου Μαλεβίτση», », στο συλ. τόμο Καταθέσεις για τον Χρήστο Μαλεβίτση, Τετράδια Ευθύνης 36, Αθήνα 1998, σσ. 86-92.
[13] Φλωρόφσκυ Γ., Θέματα Εκκλησιαστικής Ιστορίας, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1979, σ. 74.
[14] Πρβλ. «Η κρίση του Εσχάτου», Ευθύνη 270/1994, σσ. 305-307.
[15] Φλωρόφσκυ Γ., Οι δρόμοι της ρωσικής θεολογίας, 225.
[16] Η ζωή και το Πνεύμα, Εισαγωγικό, εκδ. Παρουσία, Αθήνα 1997.
[17] Η τραγωδία της ιστορίας, σελ. 196-197.
[18] Φιλοσοφία και Θρησκεία, σ.181.
[19] Ο φωτισμός του ανθρώπου, εκδ. Οι Εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα 1996, σ. 140-141.
[20] Μπερδιάγεφ Ν., Βασίλειο του Πνεύματος και Βασίλειο του Καίσαρος, μτφρ. Βασιλείου Γιούλτση, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1971, σ. 141.
[21] Δοκίμια ιδεών, εκδ. Δωδώνη Αθήνα – Γιάννινα 1993, σ.54.
[22] Η τραγωδία της ιστορίας, σ. 204-205.
[23] Η τραγωδία της ιστορίας, σ. 210.
[24] Οι παράκτιοι άνθρωποι, σ. 74.
[25] Δοκίμια ιδεών, σ. 50-52.
[26] Βλ. Δυτικά της Εδέμ, σ. 30-36.
[27] Δοκίμια ιδεών, σελ. 38εξ.
